|
Đi t́m nhành hoa thạch thảo
Ta ngắt đi một cụm hoa thạch thảo, Em nhớ cho, mùa thu đă chết rồi…
Đó là câu hát tôi thường nghêu ngao nhất, có lẽ v́ không gian đượm buồn nhè nhẹ của lời bài hát, mà cũng v́ trong câu hát có tên một loài hoa gây ấn tượng v́ vẻ huyền hoặc của nó. Có lẽ với người Tây phương, người ta biết ngay hoa thạch thảo là hoa ǵ, một cái ǵ thấy được, ngắt được, thậm chí ngửi được mùi hoa ngát hương của nó. Trừ những người đă đi Tây và có quan tâm t́m hiểu th́ c̣n có thể biết chứ phần nhiều người Việt chúng ta thật ra đọc th́ đọc, hát th́ hát chứ chẳng biết hoa thạch thảo là hoa ǵ, mặt mũi vóc dáng ra sao ?! Bài viết này không bàn luận ǵ về bài thơ L’ Adieu mà Bùi Giáng đă dịch và Phạm Duy đă phổ nhạc, tôi chỉ muốn nhân câu chuyện liên quan đến bài thơ để đi t́m ra một cành hoa đúng thật là một cành hoa thạch thảo đặt lên mộ của Léopoldine tiếc thương người bạc mệnh.
Léopoldine là con gái cưng của Victor Hugo, đại văn hào Pháp
(1802-1885). Léopoldine đă chết đuối cùng chồng trong một vụ lật thuyền
trên sông Seine vào trưa ngày 4/9/1843, khi cô chưa đầy 20 tuổi và đang
mang thai 4 tháng. Hugo chỉ biết tin con mất khi ông vô t́nh đọc một tờ
báo ở quán cà phê nọ. Mộ Léopoldine được chôn gần nơi bà qua đời trên bờ
sông Seine đoạn chảy qua Villequier gần cảng Havre, cạnh khu bờ biển
Normandi. Apollinaire làm bài thơ L’Adieu sau khi đi thăm mộ Léopoldine
con gái của Victor Hugo vào ngày 16 tháng 9 năm 1913. Bùi Giáng (1925-1998) dịch (“Đi vào cơi thơ”. Bùi Giáng, trang 80-82, nhà xuất bản Ca Dao, Sài g̣n, Việt Nam,1969)
Cũng dựa trên ư thơ của bài thơ nói trên, năm 1965, Phạm Duy viết bài
“Mùa thu chết” mở đầu bằng 2 câu: Bùi Giáng th́ dịch “ hái nhành lá” c̣n Phạm Duy th́ viết “ ngắt cụm hoa”. Đây là khởi đầu của những suy diễn sai lầm của nhiều người viết về hoa thạch thảo. "Ngắt cụm hoa" trong lời nhạc của Phạm Duy gợi h́nh ảnh một “cây thân thảo”, h́nh ảnh người ngắt cụm hoa là h́nh ảnh một người cúi xuống một bụi hoa . "Hái nhành lá cây" trong câu thơ dịch của Bùi Giáng gợi h́nh ành một cây “hoa thân mộc” cao vừa tầm hái.
1. Những cây không phải là Hoa Thạch Thảo nhưng bị ngộ nhận: Việc ngộ nhận hoa thạch thảo của người đọc bài thơ dịch và và lời bài hát nầy có nguyên do từ tên gọi tiếng Việt, một sự đồng hóa, lồng ghép khiên cưỡng của chữ nghĩa do tên gọi giống nhau. a. Ngoài Bắc, người ta gọi Cúc cánh mối (v́ hoa mỏng nhẹ như cánh mối) là thạch thảo, cúc thạch thảo nên nhiều người cứ thản nhiên coi cây hoa thạch thảo trong bài thơ nói trên là cây cúc cánh mối .
Cây có nguồn từ châu Âu, châu Á. Cúc cánh mối là cây thân thảo, sống
nhiều năm nhờ có thân rễ mọc ḅ dưới đất. Thân cao 15 – 50 cm, đơn hay
phân nhánh ít ở ngọn. Lá dài, thuôn h́nh giáo tù, hơi có lông mịn,
nguyên, các lá ở thân không có cuống. Cụm hoa h́nh đầu đơn độc ở ngọn
các nhánh. Ṿng hoa đều dài, cánh môi thuôn hẹp, thẳng màu lam tím. Các
hoa ở ngoài h́nh lưỡi, màu lam tím, dài 1 cm. Hoa giữa h́nh ống hẹp màu
vàng, xếp sát nhau. Hoa thường màu tím nhạt. Quả bế có mào lông mịn màu
vàng.
Rất nhiều bài viết trên mạng internet về hoa thạch thảo kể một câu chuyện t́nh lăng mạn của đôi thanh niên nam nữ có tên hẳn hoi. Có thể đó là một câu chuyện bịa như hầu hết truyền thuyết, cố ư tạo một câu chuyện đầy kịch tính rồi gán ghép vào xuất xứ tên gọi một loài hoa. “Ami và Edible thường hay cùng nhau vào rừng. Ami hái nấm c̣n Edible săn thú. Rồi, Edible vươn người ra vách đá dựng hái hoa thạch thảo cho Ami. Edible sẩy chân rơi xuống vực chỉ kịp nói xin đừng quên tôi”, (kèm theo bài viết là h́nh chụp Cúc cánh mối để minh họa) . Bắt đầu từ đây, những bài viết đó kéo thêm những ngộ nhận tiếp theo “Ban đầu họ đặt tên cho nó là Forget me not, sau nhiều năm và được trồng ở nhiều nước nó lại có những cái tên khác nhau như Muguet De Mai (Pháp), Thạch Thảo (Việt Nam)…" b. Chính hoa 5 cánh tiếng Việt gọi là Hoa Lưu Ly mới là hoa Forget me not Trong một số ngôn ngữ, tên của hoa lưu ly được gọi là hoa "xin đừng quên tôi". Tên tiếng Anh "Forget me not" được mượn từ tên tiếng Pháp là "Ne m'oubliez pas" và được dùng lần đầu tiên vào khoảng năm 1532. Myosotis alpestris
Các loài lưu ly có thể là cây một năm hoặc cây lâu năm. Hệ thống bộ rễ của chúng nói chung là rễ chùm. Hạt của chúng được t́m thấy trong các quả dạng quả đậu nhỏ, h́nh tulip dọc theo thân tới hoa. Quả đậu bám vào quần áo khi va chạm phải chúng và cuối cùng rơi xuống đất, giải phóng các hạt nhỏ để chúng có thể nảy mầm ở mọi nơi.
Đây chỉ là sự gán ghép tên gọi. Dựa vào lời của người bạn trai nói với bạn gái khi rơi xuống vực trong câu chuyện thương tâm nói trên để cho rằng hoa thạch thảo c̣n có tên gọi là forget me not là một sai lầm ấu trỉ.
c. Thêm một loài hoa được kéo vào đây để tung hỏa mù làm người đọc không biết đâu mà lần là Muguet De Mai (Pháp). Hoa này có tên là Hoa Linh Lan, trong tiếng Anh c̣n được gọi là Our Lady's tears (Nước mắt của Mẹ). Các tên gọi khác trong tiếng Anh là May Lily (huệ tháng Năm), May Bells (hoa chuông tháng Năm), Lily Constancy (huệ chung thủy), Ladder-to-Heaven (thang tới thiên đường), Male Lily. Theo truyền thống, hoa linh lan được bán tại Pháp trên các đường phố vào ngày 1 tháng 5. Kể từ năm 1982, hoa linh lan là quốc hoa của Phần Lan.
2. Hoa Thạch Thảo là cây ǵ ? Guillaume Apollinaire làm bài thơ L’Adieu sau khi đi thăm mộ Léopoldine con gái của Victor Hugo vào ngày 16 tháng 9 năm 1913. Bài thơ được viết lên một phần là để tưởng nhớ Victor Hugo, một phần là tiếc thương người bạc mệnh. Câu đầu: J'ai cueilli ce brin de bruyère, được Bùi Giáng dịch rất sát: Ta đă hái nhành lá cây thạch thảo, Brin de bruyère là nhánh, cành, nhành cây thạch thảo. Có lẽ Bùi Giáng cũng không biết cây thạch thảo ra sao, nên cứ bám vô chữ mà dịch cho chắc ăn. Mấy câu dưới ư tứ thoáng hơn nên có thể dịch thoát cũng được. C̣n Phạm Duy phổ nhạc nên lại càng thoáng hơn một chút nữa. Cành lá hay cụm hoa cũng được, có hoa hay chỉ trơ cành cũng chẳng sao, th́ cứ chữ ǵ động được đến tầng vi tế rung động của con tim là phổ. Phạm Duy có biệt tài phổ nhạc, ư nhạc nâng ư thơ, nên những bài thơ ông phổ hầu như tất cả đều nổi tiếng và đôi khi làm những nhà thơ vô danh cũng nổi tiếng theo. Điều chính yếu của bài viết này là t́m ra đúng cây Hoa Thạch Thảo mà Apollinaire đă từng hái nhành hoa và đặt lên mộ Léopoldine vào ngày cuối thu (16/9).
Cây Hoa thạch thảo có
Tên Hoa : 紅方柏 (hồng phương bách),
石楠 thạch nam) Tất cả các loại thạch thảo đều trong Họ Ericaceae, có một loài hoa thạch thảo duy nhất thuộc Chi Calluna, ngoài ra là Chi Erica. Dưới đây là một số loài thuộc Chi Erica trong hàng vài trăm loài khác nhau trên thế giới. Loài Calluna vulgaris là loài thạch thảo thật sự (true heather), loài cây nhỏ, có hoa nhỏ h́nh chuông màu tím, hay hồng nhạt.
Chi Erica gồm nhiều loài khác nhau từ loài cây nhỏ mọc từng bụi nhỏ hoặc có thể là cây lớn. - Erica arborea, cây nhỏ ở vùng Địa Trung Hải có chùm hoa trắng h́nh chùy, thơm và có rễ cứng như gỗ được dùng để làm ống điếu hút. - Erica carnea, là loại cây hoa nhỏ mùa đông hay mùa xuân, ở Âu châu có hoa h́nh chuông màu đỏ hay hồng. Phân bố ở vùng núi Alpes - Erica cinerea: loại thạch thảo có lá nhỏ, hoa h́nh chuông màu đỏ tím từ Tây Âu cho đến Đan mạch. - Erica ciliaris phân bố ở phía Tây nước Pháp, Anh quốc, bán đảo Ibériquevà Bắc Maroc. - Erica tetralix, bellheather, cross-leaved heath là loại cây nhỏ lùn có hoa màu hồng ở Tây Âu - Erica vagans hay c̣n gọi là Cornish heath là loại thạch thảo mọc cả bụi có hoa màu hồng hay trắng thường thấy ở cánh đồng hoang tại Cornish và đông nam Ấu châu. - Erica lusitanica mọc rậm rạp có hoa trắng hồng phân bố ở Tây ban nha và Bồ Đào Nha và ở vùng bán đảo Iberia. - Erica perspicua hay Prince-of-Wales heath mọc rất nhiều ở Anh quốc và Nam Phi châu, có hoa màu trắng. Hoa dài và trông tựa như chùm lông của huy hiệu trên Coat of Arms của Hoàng tử xứ Wales- Anh Quốc, nên mang tên Prince-of-Wales heath - Erica mammosa là loại Erica có nhiều màu nhất từ màu trắng, tím, cam đến màu đỏ. Hoa chuông đặc biệt dài hơn các loại Erica khác. Có thể kể thêm một số loài : Erica australis phân bố ở Bắc Maroc, Erica ciliaris ở phía Tây nước Pháp, Anh quốc, Erica cinerea, Erica erigena, Erica mackaiana, Erica manipuliflora, Erica multiflora, Erica scoparia, Erica sicula, Erica terminalis, Erica tetralix, Erica umbellata. Những loài này phân bố cùng khắp nên tôi chỉ để ư đến những loài cư trú ở vùng Normandi là bờ biển phía Tây của nước Pháp và phân bố rộng răi ở Anh quốc. Sau khi đă nghiên cứu, phân loại và loại suy cùng đối chiếu với h́nh ảnh hoa thạch thảo trong văn chương, văn bản. Tôi đi đến kết luận:
Kết 2: Loài Calluna vulgaris là loài thạch thảo thật sự (true heather), loại cây nhỏ, có hoa nhỏ h́nh chuông màu tím, hay hồng nhạt chính là Cây Hoa Thạch Thảo mà tôi muốn t́m. Loài hoa này gốc ở Châu Âu, nhờ mấy nhà thơ, nhà văn nên nó mới thành hoa kiểng, chứ trước kia thế kỷ 17 -19 nó là hoa dại. Ở miền bắc nước Anh cây hoa thạch thảo này mọc đầy đồng, giống như cỏ tranh ở Việt Nam. Dân Scotland lấy thân của nó bện lại làm chổi, hoặc lợp mái, ken vách và nhiều công dụng thực tế khác hơn là làm kiểng. Bây giờ di cư sang Châu Mỹ nó thành Cô Bé Thị Thành đỏng đảnh ở trong các tiệm bán hoa, chứ ngày xưa nàng gốc nhà quê rặt. Ai từng đọc qua truyện Đỉnh Gió Hú (Wuthering Heights) của Emily Bronte chắc cũng nhớ đến những cánh đồng hoang (moors) mọc đầy hoa thạch thảo (heather), và tiếng hót líu lo của những con chim chiền chiện (moor-lark). Hoa thạch thảo là loài hoa mà chính tác giả, Emily Bronte yêu thích, nàng đă nhiều lần đưa nó vào truyện và thơ của ḿnh. (1) Hành tŕnh đi t́m Nhành Hoa Thạch Thảo khởi đi từ những ngộ nhận về một loài hoa đă đi vào văn thơ của thế giới và thơ nhạc Việt nam. Người ta thường muốn biết chân dung thật sự người trần mắt thịt của một Nàng Thơ là như thế nào. V́ thế mới có Ngô Vũ Bích Diễm của Diễm xưa, có Ngô Vũ Dao Ánh của Thư T́nh Gửi Một Người, Minh Đức Hoài Trinh của Đừng Bỏ Em Một Ḿnh, Khánh Ngọc của Nửa Hồn Thương Đau….
Nhành Hoa Thạch Thảo cũng là một Nhành Thơ trong tâm hồn của nhiều người Việt. Chân dung Nàng đă hiển lộ nhưng nét duyên của Nàng không bao giờ phai mờ. Ôi ngát hương thời gian mùi thạch thảo, Em nhớ cho rằng ta vẫn chờ em…
Lê Duy Đoàn
_________________
Trích:
|
Như vậy, có thể nói ngay Cúc cánh mối không phải là cây hoa thạch thảo.
Sự nhầm lẫn bắt nguồn từ việc trùng tên theo cách gọi của người miền Bắc
Việt nam mà thôi.
Có khoảng 50 loài lưu ly trong chi này, và chúng khác biệt nhau một cách
đáng kể. Tuy nhiên, một lượng lớn các loài có chung các đặc điểm được
miêu tả như hoa màu lam tím nhỏ (đường kính 1 cm) với 5 cánh hoa mọc dày
dặc trên các thân cây ḅ lan um tùm, ra hoa vào mùa xuân. Các loại màu
sắc khác của hoa cũng không phải là bất thường trong chi này, với các
dạng màu hồng hay trắng vẫn có thể tồn tại. Chúng hay được trồng trong
vườn và các giống trồng thường có hoa với màu sắc hỗn tạp.
