1. NHỮNG GÌ BẠN CÓ THỂ KIỂM SOÁT,

VÀ NHỮNG GÌ BẠN KHÔNG THỂ KIỂM SOÁT. 

          Hạnh phúc và tự do bắt đầu với sự hiểu biết rõ ràng về một nguyên tắc: Một số điều nằm trong tầm kiểm soát của chúng ta, và một số khác, thì không.(27) Chỉ sau khi bạn đã đối mặt và chấp nhận cái nguyên tắc nền tảng này, và học cách phân biệt giữa những gì bạn có thể và không thể kiểm soát, thì bạn mới có thể đạt tới bình an nội tâm và cách hành xử hữu hiệu.

Ở trong tầm kiểm soát của chúng ta là những quan niệm, những khát vọng, những tình cảm yêu, ghét của riêng chúng ta, vân vân. Đây chính là những khu vực mà chúng ta cần quan tâm, bởi vì chúng trực tiếp tùy thuộc vào chúng ta. Chúng ta luôn luôn có thể chọn lựa nội dung và tính chất cuộc sống nội tâm của mình.

Nằm bên ngoài tầm kiểm soát của chúng ta, là những thứ như thân thể chúng ta, tài sản, uy tín, địa vị xã hội của chúng ta (vân vân.) Chúng ta phải nhớ rằng, những cái này là những cái ngoại tại, và do vậy, không phải là cái mà ta cần quan tâm.(28) Cố kiểm soát hay (cố) làm thay đổi cái mà chúng ta không thể, chỉ mang lại phiền não. (29)

Hãy nhớ: Những điều nằm bên trong tầm kiểm soát của chúng ta, thì trong bản chất, tùy thuộc chúng ta, không bị ngăn trở, không bị câu thúc; trái lại, những cái nằm ngoài tầm kiểm soát của ta, thì bấp bênh, lệ thuộc, hoặc bị quy định bởi những ý thích bốc đồng và hành động của người khác. Cũng nên nhớ, nếu bạn nghĩ rằng, bạn có thể hoàn toàn kiểm soát những cái mà bản chất tự nhiên của chúng nằm ngoài tầm kiểm soát của chúng ta, hay nếu bạn cố lấy những công việc của người khác làm công việc của chính mình, thì bạn sẽ thất bại, trở thành một kẻ phẫn chí, lo lắng, và ưa trách móc.

______

(27) Bạn đọc lưu ý: Đây là câu nói rất quan trọng, là “chìa khóa” để hiểu toàn bộ cuốn sách này. Là câu nói cần suy ngẫm thật kỹ, hiểu thật rõ ràng, thì mới có thể thực hành đúng.

(28) Không cần quan tâm tới cái “ngoại tại” ? Có lẽ, Epictetus muốn dành ưu tiên cho cái “nội tại,” nhưng nếu hoàn toàn “phớt lờ” cái ngoại tại, thì cũng khó mà có được sự hài hòa?
 
Trong tập sách này, tác giả thường xuyên nói đến “cái ngọai tại” và “cái nội tại”. Đây là 2 khái niệm cơ bản, cần nắm vững – vì nó sẽ được nhắc đi nhắc lại nhiều lần qua suốt tập sách.
Trước mắt, ta cần nhớ: “cái ngoại tại”, hay “hoàn cảnh ngoại tại”, là những gì xảy ra “bên ngoài” ta, và trên nguyên tắc chung, ta không hoàn toàn kiểm soát được nó. Ngược lại, “cái nội tại” là cái ở “bên trong” ta, chẳng hạn như quan niệm của ta, là cái mà ta có thể kiểm soát được – nó tùy thuộc vào ta... Theo Epictetus, ta khó lòng thay đổi “cái ngoại tại, vì nó không tùy thuộc vào ta, nhưng ta có thể thay đổi “cái nội tại” của mình. Qua suốt suốt tập sách này, tác giả nhắm đến việc giúp người đọc học cách thay đổi “cái nội tại” để đối phó với những thăng trầm của “cái ngoại tại” (những hoàn cảnh). Mọi vấn đề suốt tập sách này, đều xoay quanh cái trục “cái nội tại” và “cái ngoại tại”.
 
(29) Điều này rất đúng. Nhưng, trước hết, phải xác định rõ cái gì nằm trong tầm kiểm soát của ta, và cái gì không nằm trong tầm kiểm soát của ta. Trong thực tế, thực không dễ xác định rõ, là cái gì có thể thay đổi được, và cái gì không thể thay đổi được. Đây là vấn đề cần được suy ngẫm dần dần.

2. HÃY CHĂM LO CÔNG VIỆC CỦA RIÊNG BẠN 

         Hãy tập trung toàn bộ sự chú ý của bạn vào những gì mà bạn thực sự cần quan tâm, và hãy rõ ràng, minh bạch rằng, cái thuộc về người khác là công việc của họ, chứ không phải là của bạn. Nếu bạn làm như thế, thì bạn sẽ không bị câu thúc, và không ai có thể ngăn trở bạn. Bạn sẽ thực sự tự do và [hành động một cách] hữu hiệu, bởi vì những nỗ lực của bạn sẽ được sử dụng tốt và sẽ không bị lãng phí một cách ngốc nghếch vào việc chỉ trích hay chống đối những người khác.

Khi bạn biết đâu là những cái thực sự nằm trong tầm kiểm soát của bạn, và lưu tâm đến chúng, thì không ai có thể cưỡng bách bạn làm bất cứ cái gì ngược lại ý chí của bạn; những người khác [sẽ] không thể làm tổn thương bạn, và bạn [sẽ] không tạo ra một kẻ thù nào, hay phải nhận chịu bất cứ sự thiệt hại nào.

Nếu bạn muốn sống theo những nguyên tắc như thế, thì hãy nhớ rằng, điều đó sẽ không dễ dàng: bạn sẽ phải hoàn toàn từ bỏ một số điều, và trì hoãn một số điều khác, trong hiện tại bây giờ. Rất có thể, bạn sẽ phải từ bỏ sự giàu sang và quyền lực, (30) nếu bạn muốn đảm bảo việc đạt tới hạnh phúc và tự do.
 

______

(30) Đây là điều không dễ dàng chút nào, bởi vì, đó là những cái mà tuyệt đại đa số nhân loại đều mong đạt tới!

3. HÃY NHẬN DIỆN NHỮNG TRÌNH HIỆN (31)

NHƯ CHÚNG THỰC SỰ LÀ 

          Kể từ bây giờ về sau, trước mọi sự có vẻ như khó chịu, hãy tập nói: “Mi chỉ là một trình hiện của giác quan, và đó không phải là cái thực tướng (32) của mi.” Và rồi, hãy xem xét một cách thấu đáo vấn đề theo những nguyên tắc vừa nêu. Trước hết, hãy tự hỏi: “Cái trình hiện này có liên quan đến những điều vốn ở trong tầm kiểm soát của riêng tôi, hay không?” Nếu nó liên quan đến bất gì cứ điều gì ở ngoài tầm kiểm soát của bạn, thì hãy tập đừng lo lắng (33)  về nó.
______

(31) Appearances: Trình hiện [Chúng tôi mượn cách dịch của Nguyễn Tường Bách] .

“Trình hiện” là cái hiện ra trước giác quan và “ý thức” ta. Chưa có “phán đoán giá trị” [đẹp, xấu; buồn, vui...].

Triết học phương Tây phân biệt 2 loại phán đoán: “phán đoán thực tại” và “phán đoán giá trị”. Phán đoán thực tại thì khách quan, chung cho mọi người. Còn phán đoán giá trị, thì “chủ quan”, khác nhau tùy theo quan niệm mỗi người.

Thí dụ: Một buổi sáng có nắng, nếu ta nói: “Trời có nắng,” thì đó là một phát biểu dựa trên sự “trình hiện” khách quan, ai cũng thấy như thế. Ta gọi “trời có nắng” là một “phán đoán thực tại.” Nhưng khi ta nói: “Nắng đẹp quá,” thì đó là một “phán đoán giá trị ”, chủ quan của riêng ta, bởi vì, có thể, người khác không thấy cái nắng đó là “đẹp.” Nhìn sự vật như nó là, nghĩa là sự vật hiện ra thế nào, thì nói nó thế ấy [phán đoán thực tại], chứ không thêm thắt vào nó những “phán đoán giá trị” chủ quan của ta. 

(32) Thế nào là “thực tướng” của những hiện tượng? Nếu xét về mặt tuyệt đối [chân đế, bản thể, bản môn], thì rất khó biết nó. Có lẽ, cụm từ “thực tướng” ở đây, chỉ nên hiểu theo nghĩa “tương đối [tục đế, hiện tượng, tương đối, tích môn].

Nhân đây, cũng cần phân biệt có 2 loại chân lý: chân lý tuyệt đối và chân lý tương đối. Và chữ “thực tướng” cũng cần được xét theo 2 bình diện tuyệt đối và tương đối.

Thí dụ, khi ta thấy một “cái xe đạp,” và ta nói: “Đây là một cái xe đạp,” thì nếu xét về mặt “hiện tượng,” [tương đối], có thể nói, ta đang “nhìn sự vật như nó là.” Tuy nhiên, nếu xét về mặt “tuyệt đối,” thì ta vẫn chưa “nhìn đúng thực tướng” của sự vật, vì xét cho cùng, thì không hề có một cái gọi là “xe đạp,” mà nó chỉ là một “giả hợp” do nhiều bộ phận hợp lại. Nếu tháo rời từng bộ phận, thì không còn gì để gọi là “xe đạp” nữa. Vả lại, theo vật lý lượng tử, thì cũng không hề có “cái xe đạp” nào cả, mà đó chỉ là những “nguyên tử” cực vi, và sau cùng, tất cả đều chỉ là “năng nượng” [energy] mà thôi, chẳng có cái gì là “sự vật” nữa. Đọc kỹ Epictetus, ta thấy, khi nói “Hãy nhìn sự vật như nó là,” thì ông cũng chỉ dừng lại ở “chân lý tương đối,” chứ chưa có ý nói đến “chân lý tuyệt đối,” vốn ở một bình diện cao hơn.
 

(33) Tiếng Việt có hai từ: “lo lắng” và “lo liệu”. Có lẽ, ý Epictetus là chỉ nên bình tĩnh để “lo liệu”, chứ không nên “lo lắng”?

4. YÊU, MUỐN ĐUỔI THEO.
GHÉT, MUỐN TRỐN TRÁNH.

          Những ham muốn và ghét bỏ của chúng ta là những “kẻ thống trị” bốc đồng. Chúng yêu sách, buộc ta phải tuân phục những mệnh lệnh của chúng. Lòng ham muốn thúc đẩy ta đuổi theo và đạt điều ta muốn. Sự ghét bỏ, trái lại, yêu sách rằng, ta phải tránh điều ta không ưa.

Thông thường, khi ta không đạt được điều ta muốn, ta thất vọng. (34) Khi ta gặp điều ta không muốn, ta phiền não.

Do vậy, nếu bạn chỉ [cần] tránh những điều khó chịu vốn trái với sự an vui tự nhiên của bạn và ở trong tầm kiểm soát của bạn, thì bạn sẽ không gặp bất cứ cái gì mà bạn không thực sự muốn. Tuy nhiên, nếu bạn cố tránh những điều không thể tránh như bệnh tật, cái chết, hay sự bất hạnh (35) – là những cái mà bạn không có sự kiểm soát thực sự nào – thì bạn sẽ làm cho chính mình và kẻ khác đau khổ. (36)

Lòng ham muốn và sự ghét bỏ, mặc dù mạnh mẽ, cũng chỉ là những thói quen. Và chúng ta có thể tự rèn luyện mình để có những thói quen tốt hơn. Hãy từ bỏ thói quen trốn tránh những điều không nằm trong tầm kiểm soát của bạn, và, thay vào đó, hãy tập trung vào việc chống lại những điều không tốt cho bạn, nhưng lại nằm trong tầm kiểm soát của bạn.

Hãy cố hết sức để chế ngự những ham muốn của bạn. Bởi vì, nếu bạn ham muốn một cái vốn không nằm trong tầm kiểm soát của riêng bạn, thì bạn sẽ thất vọng; (37) trong khi đó, bạn sẽ bỏ bê những cái đáng ham muốn vốn nằm trong tầm kiểm soát của bạn.

Dĩ nhiên, có những lúc, vì những lý do thực tế, bạn phải chạy theo điều này hay trốn tránh điều nọ, nhưng hãy làm như thế với thiện ý, sự khéo léo, (38) và sự mềm dẻo.

______

(34) Gợi nhớ đến “cầu bất đắc” trong đạo Phật.

(35) Cần phân biệt thật rõ, đâu là điều có thể tránh, và đâu là điều không thể tránh. Tóm lại, cái gì hoàn toàn nằm trong tầm kiểm soát của ta, thì có thể tránh được. Cái gì hoàn toàn nằm ngoài tầm kiểm soát của ta, thì không tránh được.

Muốn phân biệt 2 loại này, ta phải xét một sự thể trên hai mặt: tuyệt đối và tương đối.

Thí dụ: Cái chết. Cái chết có tránh được không?
a/ Xét về mặt tuyệt đối: Không thể tránh được, vì trước sau gì, ta cũng phải chết.
b/ Xét về mặt tương đối:

- nếu có điều kiện, thì có thể “trì hoãn” cái chết một thời gian. [Thí dụ: có tiền chữa bệnh]
- Nếu không có điều kiện, thì đành chịu chết. [Thí dụ: có bệnh, nhưng không có tiền chữa bệnh].

Như vậy, nếu xét về mặt “tuyệt đối”, thì cái chết là không thể tránh được. Nhưng nếu xét về mặt “tương đối”, thì có khi đối với anh A là “có thể “, mà đối với anh B, là “không thể tránh”

Cho nên, muốn biết một sự thể có thể kiểm soát [tránh] được hay không, ta cần xem xét nó ở cả bình diện tuyệt đối lẫn tương đối.

(36) Có thể kiểm soát được bệnh tật, cái chết và bất hạnh không? Xét về mặt tương đối, thì có thể kiểm soát được phần nào. Nhưng xét về mặt tuyệt đối, thì không thể hoàn toàn kiểm soát được chúng. Khi nói rằng, “cái chết, bệnh tật và sự bất hạnh, là những cái mà bạn không thể kiểm soát được,” là Epictetus đứng về mặt tuyệt đối mà nói.

(37) Đây là việc tự lượng sức mình. Trong thực tế, rất khó. Có thể xảy ra 2 trường hợp: a/ Ta làm cái quá sức mình, và sẽ luôn thất bại; hoặc b/ Ta không dám làm cái mà ta có thể làm, nghĩa là, ta đầu hàng trước khi chiến đấu. Do vậy, tự lượng sức mình sẽ giúp ta tránh được những thất bại và thất vọng không cần thiết. Thử tưởng tượng một chàng trai có ngoại hình bình thường, không có tài năng gì đặc biệt, nhưng lại luôn chạy theo những nàng con gái đẹp, thì chắc chắn, chàng ta sẽ… “thất tình” và đau khổ suốt đời! Một thí dụ khác: Nếu ta yêu âm nhạc, nhưng không có năng khiếu về bộ môn này, mà cứ mong muốn trở thành một Mozart, một Beethoven, thì ta cũng sẽ thất vọng suốt đời! Trong trường hợp này, để tránh nỗi đau khổ [không cần thiết], ta chỉ cần đừng chạy theo những cái vốn nằm ngoài tầm kiểm soát của mình.

(38) Finesse.

5. HÃY NHÌN SỰ VẬT NHƯ CHÚNG LÀ 

          Hoàn cảnh ngoại tại không xảy ra để đáp ứng những mong đợi của chúng ta. Những biến cố xảy ra một cách tự nhiên. (39) Người ta hành xử một cách tự nhiên. Hãy ôm giữ những gì mà bạn thực sự đạt được.

Hãy mở mắt ra: Hãy nhìn sự vật đúng như thực tướng của chúng, (40) và do vậy, tránh cho bạn nỗi đau đớn của sự luyến chấp sai lầm và sự đổ nát có thể tránh được.

Hãy nghĩ về những cái làm bạn vui thích – những vật dụng cần thiết mà bạn sử dụng, những người mà bạn trân quý. Nhưng hãy nhớ rằng, chúng và họ có tính chất riêng, vốn hoàn toàn toàn khác biệt với cái cách mà ta nhìn chúng và họ.

Như một bài tập, hãy xem xét những sự vật nhỏ bé nhất mà bạn luyến chấp vào. Chẳng hạn, giả thử rằng, bạn có một cái tách mà bạn ưa thích. Nói gì đi nữa, nó chỉ là một cái tách; do vậy, nhỡ nó vỡ, thì bạn có thể xử lý. Kế đến, hãy trải rộng [việc xem xét như thế] đến những sự vật – hay những con người – mà bạn luyến chấp vào.

Hãy nhớ rằng, khi bạn ôm hôn con bạn, chồng bạn, vợ bạn, thì bạn đang ôm một kẻ hữu-tử. (41) Như vậy, nếu một trong số họ có mất đi, thì bạn nên chịu đựng với sự điềm tĩnh.

Khi một điều gì đó xảy ra, thì cái duy nhất nằm trong quyền lực của bạn, là thái độ của bạn đối với nó; (42) bạn có thể chấp nhận nó hay từ chối nó. (43)

Cái thực sự làm chúng ta sợ hãi hay hoảng loạn, không phải là những biến cố ngoại tại, nhưng là cái cách mà chúng ta nghĩ về chúng. (44) Cái khuấy động chúng ta, không phải là những sự thể ngoại tại, mà chính là sự thuyết minh của chúng ta về ý nghĩa của chúng.

Hãy ngừng tự hù dọa mình với những khái niệm bốc đồng, với những ấn tượng chủ quan của bạn về sự vật!

Những sự thể diễn ra tự nhiên theo cách của chúng, chứ không phải như ta mong đợi. Cũng vậy, những con người hành xử tự nhiên theo cách của họ, chứ không phải như ta mong đợi.
 

______

(39) Tự nhiên, nhưng không phải hoàn toàn ngẫu nhiên, mà tuân theo một quy luật nào đó mà ta không rõ.

(40) Thế nào là “nhìn sự vật đúng như thực tướng” của chúng? Cần suy ngẫm nhiều về câu hỏi này. Trước mắt, ta cần biết rằng, ta thường ít khi nhìn sự vật đúng như chân tướng của chúng. Thưc ra, từ “chân tướng” cũng được xét theo 2 phương diện: chân lý tuyệt đối và chân lý tương đối. [như đã nói ở các ghi chú trước đây]. Chữ “chân tướng” theo cách dùng của Epictetus, chỉ nên hiểu theo chân lý tương đối.

(41) Mortal. Hữu tử: phải chết.

(42) Ý nói, ta không thể hoàn toàn kiểm soát được hoàn cảnh ngoại tại, nhưng có thể kiểm soát được thái độ của ta đối với nó.

Thí dụ, có 2 người cùng ở trong tù, nhưng một người chỉ ngồi buồn rầu nhìn bức tường lạnh lẽo, còn người kia, ngước nhìn bầu trời cao. Cùng một hoàn cảnh, nhưng thái độ khác nhau – và cái thái độ ấy, nó “tùy thuộc” chúng ta, nằm trong tầm kiểm soát của ta.

Một thí dụ khác: có 2 người cùng nhiễm HIV Aids, nhưng một người muốn tự sát; người kia, đi nhiều nơi diễn thuyết, cảnh báo mọi người nên thận trọng trong quan hệ tình dục, để tránh mắc bệnh như anh ta.

(43) “Chấp nhận” một sự thể như nó xảy ra, nghĩa là không “vùng vẫy chống lại nó”. Ngược lại, là “từ chối” nó, mong nó xảy ra theo ý của mình.

(44) Thí dụ, cái chết có đáng sợ không? Theo Epictetus, thì tự thân cái chết không đáng sợ. Chính quan niệm của ta về sự chết, mới là cái làm cho ta sợ hãi.
Thí dụ: Nếu ta quan niệm chết là hết, hoặc sau khi chết, sẽ xuống địa ngục, hay bị đầu thai vào một cảnh giới bất hạnh, thì ta sẽ sợ chết. Nhưng, nếu ta quan niệm chết chỉ là việc di chuyển từ dạng hiện hữu này sang một dạng hiện hữu khác, như sự chu tuần của bốn mùa xuân, hạ, thu đông… tử để rồi sinh, sinh rồi lại tử… thì hẳn là cái chết sẽ không có gì đáng sợ.