DỊCH THOÁT THƠ CHỮ HÁN CỦA NGUYỄN DU
VÀI QUAN NIỆM VỀ CÁCH DỊCH THƠ Tôi xin sơ lược vài điều về cách dịch thoát thơ theo quan niệm riêng tôi. 1.
Theo tôi, một bài thơ hay khi ta cảm
thấy h́nh như thơ ấy viết riêng cho ḿnh, thấy có cuộc
đời riêng của ḿnh trong đó. Thơ mở rộng cánh cửa để ta
đặt cuộc đời riêng ḿnh vào. Nó bây giờ không phải của
riêng tác giả nữa, mà là của chung, hoặc nói theo cách
khác, của riêng người đọc, người đồng cảm. Cùng cái HỒN
THƠ đồng cảm này, người đọc có quyền nghĩ theo, dịch
theo - nếu thơ tiền nhân - kinh nghiệm đặc thù riêng
ḿnh, có quyền diễn đạt theo ngôn ngữ, chữ nghĩa hiện
đại riêng ḿnh. "Thơ mở ra, gợi ra man mác những nỗi niềm tâm sự chung. Thơ là một cảm xúc đi t́m một đồng cảm. Thơ là tiếng nói một người nhân danh tất cả mọi người trong hoàn cảnh ấy, số phận ấy. Nhà thơ chỉ độc quyền được cho ḿnh một cánh cửa. Sau cánh cửa kia là của mọi người. Trên núi Kính Đ́nh ngày xưa chỉ một ḿnh Lư Bạch ngồi buồn hiu hắt ngắm mây bay chim bay nhưng c̣n nỗi cô đơn của ông, nỗi cô đơn ấy là của chung của nhân loại. Cả ngàn năm nay, mỗi khi con người lẻ loi trước thiên nhiên th́ chợt nhớ lại, đọc lại "Chúng điểu cao phi tận / Cô vân độc khứ nhàn / Tương khan lưỡng bất yếm / Duy hữu Kính Đ́nh san". Ngỡ như nỗi cô đơn và niềm bâng khuâng ấy là của riêng ḿnh. Hoặc nỗi nhớ day dứt, cồn cào của những kẻ lưu cư nơi đất khách, không nguôi một niềm ước mơ vô hạn được trở về: Cử đầu vọng minh nguyệt / Đê đầu tư cố hương (Lư Bạch) giờ đây đâu c̣n của riêng ông. Thơ xoá đi cái không gian chết giữa đời này với đời khác. Để những giọt lệ của Kiều ngày xưa c̣n cay cay trong mắt người bây giờ. Để nhân loại hôm nay c̣n thấy bàng hoàng trước tiếng thét dài làm lạnh cả hư không của thiền sư Không Lộ một ngàn năm xa xưa. Nhà thơ làm thơ để loài người t́m thấy một nỗi niềm chung hầu gần lại với nhau hơn; để cho mỗi người tự thấy tâm hồn ḿnh rộng lớn và đẹp đẽ hơn vô ngần."
(Nguyễn Hưng Quốc) 2.
Khi đă hiểu rơ cái HỒN THƠ bài thơ,
tác giả nói về mùa Xuân buồn, người đọc, người dịch
thoát có thể đổi sang mùa Thu, v́ họ đă có những kinh
nghiệm "đứt ruột" trong khoảng đời riêng. Hoặc người xưa
uống rượu "xưa", bây giờ người đọc, người dịch thoát
cũng có thể đổi thành Beer, rượu Champagne, Hennessy,
Whisky .v.v... 3.
Vài thí dụ minh họa
Quân bất kiến,
Con sông Ḥang lưng trời tuôn nước
You có biết? Ta cũng có thể dịch là "mắt lệ" , "mắt ưu tư"...
Đôi mắt ưu tư nh́n lá rụng Mắt lệ người thương lá thu rơi
Dịch vậy cũng không sai tâm tư ông!
Bên song. im ngất. cùng ly nhớ
Bạn thấy sao? NHỮNG ĐIỂM CẦN CHÚ Ư KHI DỊCH THƠ NGUYỄN DU Đây là những điểm chính cần chú ư, theo chủ quan tôi khi dịch thơ chữ Hán của Nguyễn Du 1. Muốn hiểu rơ thơ Nguyễn Du, ta phải biết rơ tâm tư của ông: Ông không thích nhà Nguyễn; vua Nguyễn ép ông ra làm quan, giống như cây cảnh, để thu phục nhân tâm thôi. Dù được thăng chức nhanh, do có tài, nhưng ông vẫn thường buồn lặng lẽ, không nói; đến nỗi vua Gia Long c̣n biết. Ông nhiều lần từ quan, xin trở về quê bên Lam giang, nhưng không được, cuối cùng bệnh mà không chịu uống thuốc để chết lúc 54 tuổi. Vợ chánh ông rất thương đă chết sớm, ông có viết một bài thơ rất buồn nhớ vợ (NL có dịch). Nhà đông con mà nghèo v́ thanh liêm. Cuộc đời ông chỉ có BUỒN (ĐOẠN TRƯỜNG = Đứt ruột), do đó mới có truyện: "Bài ca mới đứt ruột" (ĐOẠN TRƯỜNG TÂN THANH) V́ tựa của truyện Kiều là Đoạn Trường Tân Thanh, nên trong Kiều nhiều chỗ Nguyễn Du tả cảnh sầu đau, sầu khổ, tương tư, đến năo ḷng đứt ruột. Nguyễn Du rất nhiều lần nhắc tới từ Đoạn Trường:
Ví đem vào tập đoạn trường, Đoạn trường là sổ thế nào? Đoạn trường lại chọn mặt người vô duyên. Đoạn trường thay lúc phân kỳ. Đoạn trường lúc ấy nghĩ mà buồn tênh. Lại t́m những chốn đoạn trường mà đi.
(Xin xem bệnh Đứt Ruột ở phần phụ
chú: @) 2. Về chữ NHÀN
Đời Nguyễn Du không có chữ NHÀN danh
từ, hiểu với nghĩa "Thị tại môn tiền náo / Nguyệt lai
môn hạ NHÀN"- Nguyễn Công Trứ. Đem chữ NHÀN danh từ vào
thơ ông là không hiểu HỒN THƠ ông. Các bài thơ ông đầy
t́nh nhân bản và tâm sự buồn.
Qua trên là những ǵ tôi muốn giải
thích đến bạn trước khi vào phần chánh "Dịch thoát-
phóng dịch thơ chữ Hán của Nguyễn Du"
DỊCH THOÁT
THƠ CHỮ HÁN CỦA NGUYỄN DU 1.
Cố quốc sơn hà khan lạc nhật,
2. Thoát dịch:
Cố hương c̣n có chờ người 3.
Trù trướng thâm tiêu cô đối ảnh
Đêm thăm thẳm. sầu riêng với bóng 4.
Phu tọa nhàn song tửu nhăn khai
Lặng ngồi. độc ẩm bên song cửa DỊCH THOÁT BỐN CÂU Nhân đọc thơ chữ HÁN của đại thi hào NGUYỄN DU (1765 - 1820) tôi xin được ghi ra đây 4 câu thơ trong bài KƯ MỘNG của cụ. Về bài thơ KƯ MỘNG: Người đàn bà (mỹ nhân) Nguyễn Du tưởng nhớ chính là người vợ hiền đă mất. Thương thay! Khá thương cho những ai cùng tâm trạng với Nguyễn Du, v́ hoàn cảnh chiến tranh, v́ công vụ , v́ tù tội, v́ trốn lánh... mà không thể nào cầm tay vợ hiền nghe nàng dặn ḍ lúc nàng giă biệt cơi đời. Bài thơ dưới đây viết trong bối cảnh khi tác giả đứng bên ḍng sông hoài niệm tại quê nhà, nh́n ḍng sông và nhớ đến người vợ hiền đă khuất núi tại quê của nàng. Trong bài này Nguyễn Du dùng lại một điển tích Tàu rất nổi tiếng. Truyện kể: "Biết một vị vua v́ quá nhớ người thiếp yêu, một đạo sĩ làm phép giúp vua có thể t́m gặp lại người xưa. Ông bày phép cho treo hai cái màn, một màn bên trong có vua ngồi và màn bên kia thắp nến, người đẹp hiện sẽ về bên trong. Qua ánh nến lung linh trong đêm vắng, cộng nỗi "nhớ người xưa" vô cùng khiến vua đặt hết niềm tin vào bùa phép. Vua đă "thực sự thấy" người thiếp yêu hiện về trong bức màn sa bên kia. Nhà vua được đêm tâm t́nh, thủ thỉ cùng vợ" (Laiquangnam)
Tôi xin mạn phép dịch thoát bốn câu
cuối (toàn bài 24 câu) gây cảm xúc nhất (riêng tôi), coi
như niềm trân trọng và tưởng nhớ đến người xưa. DỊCH THOÁT TOÀN BÀI Nguyên Lạc xin được ghi ra đây và xin phép dịch thoát vài bài thơ của đại thi hào NGUYỄN DU (1765 - 1820) mà tôi thích nhất.
Xin được nhắc lại theo cách giải
thích phần trên - dịch thoát - xin độc giả đừng đặt nặng
về luật, niêm, đối vận .v.v..- theo tôi nghĩ, chỉ làm g̣
bó cảm nhận thơ- chỉ nên chú trọng về HỒN THƠ. Đừng xem
những bản dịch thoát nầy là thơ Đường luật mà hăy xem
chúng như thơ mới bảy chữ thôi
Hương Cần quan đạo liễu thanh
thanh
Hương Cần đường ấy liễu xanh xanh
2. Đây là nguyên tác bài thơ ĐỐI TỬU
Phu tọa nhàn song tửu nhăn khai
Tựa song. mắt rượu. ngồi trông
3.Đây là nguyên tác bài thơ THU NHẬT
KƯ HỨNG
Tây phong tài đáo bất quy nhân,
Gió tây vừa chạm khách tha hương,
LỜI KẾT
Qua trên là phần dịch thoát (phóng
dịch) thơ chữ Hán của đại thi hào Nguyễn Du, chắc sẽ có
nhiều khuyết điểm. Tuy nhiên, xin được xem đây như tấm
ḷng trân trọng và niềm tưởng nhớ đến tiền nhân, đến bậc
danh tài quí hiếm của Việt Nam thân yêu. ------------------- Nguồn: Thi Viện, Chim Việt Cành Nam, art2all net, Nguyễn Hưng Quốc, Bs Nguyễn Xuân Quang, Truyện Kiều,
Tham khảo: Thơ chữ Hán của
Nguyễn Du - Thi Viện, Laiquangnam...
* Có một chứng bệnh liên hệ mật thiết với “rầu thúi ruột”, “buồn đứt ruột”:
Tḥ tay mà ngứt ngọn ng̣, Thương yêu, thất t́nh, sầu đau đến độ “buồn đứt ruột”, buồn đến độ ruột đứt ra từng đoạn, từng khúc, từ Hán gọi là “đoạn trường”. Chứng buồn rầu đứt ruột này khởi sự từ chứng “rầu thúi ruột”. Chúng ta thường than thở là rầu thúi ruột, buồn thúi ruột, buồn nẫu ruột, buồn năo ḷng, buồn đứt ruột… Chứng này không những thấy trong văn chương b́nh dân ca dao tục ngữ mà con thấy trong văn chương bác học, đặc biệt nhất là trong truyện Kiều của Nguyễn Du, v́ thế để nói hết ư, trong bài này tôi xin trích dẫn thêm truyện Kiều.
Năo ḷng thay, bấy hóa công, hay:
Trải qua một cuộc bể dâu, Truyện Kiều của Nguyễn Du c̣n có tên là Đoạn Trường Tân Thanh tức “Khúc Ca Mới Đứt Ruột”. Có thật sự buồn đến nỗi ruột đứt ra từng đoạn từng khúc không? Xin thưa là có. Đứt ruột “đoạn trường” dựa vào sự thật là trong thiên nhiên có một loài khỉ có t́nh mẫu tử rất tuyệt vời. Khỉ mẹ rất yêu thương con. V́ một lư do ǵ đó, khỉ con bị chết mà c̣n thấy xác, khỉ mẹ ngồi ôm xác con cho tới khi xác con rữa thối. Các con khỉ khác trong bầy phải lén ŕnh cướp lấy xác đem dấu đi. Nếu con bị bắt mất, khỉ mẹ ngồi ôm hai bầu sữa, buồn rầu, bỏ ăn, bỏ uống cho tới chết. Đem xác khỉ mẹ mổ bụng ra, thấy ruột khỉ mẹ đứt ra từng đoạn, từng khúc. V́ thế cho nên mới có câu “Buồn đứt ruột” hay đoạn trường là vậy. "Thương em đứt ruột, giả đ̣ ngó lơ" - BS Nguyễn Xuân Quang: https://bacsinguyenxuanquang.wordpress.com/
|