Đây là một thắc mắc chung cho hầu hết mọi người trong năm châu bốn biển. Có rất nhiều sách vở viết về đề tài này từ thuở có chữ viết trên trái đất. Ai cũng tò mò muốn biết con người từ đâu đến, sau khi chết đi về đâu. Và mỗi người mỗi ý nhưng, trừ một thiểu số tin vào thuyết duy vật, hầu như ai cũng đồng ý chết không phải là hết mà còn có một sự sống ở đâu đó ngoài thế giới ba chiều của chúng ta. Nhiều người dường như cùng một ý nghĩ rằng cõi trần là cõi tạm, sau một thời gian tồn tại ở nơi đây, ai cũng đi về một cõi vĩnh hằng. Mà có thật là vĩnh hằng không hay cũng chỉ là một cõi tạm khác? Chúng tôi xin được mạn đàm về đề tài cũ kỹ mà rắc rối này.

Tôi còn nhớ những ngày mới lớn, chưa đến tuổi ‘teens’ mà đã thấy rõ sống thêm một ngày là gần cái chết một ngày, và thấy đời sống như vậy thật là vô nghĩa, nhưng rồi tự nhủ rằng nếu không chết thì cũng phiền lắm. Tưởng tượng phải sống mãi trên trái đất này thì cũng chán chường lắm, cũng mỏi mệt lắm. Và mỗi lần tư tưởng này hiện đến lại nhớ câu chuyện đời xưa được đọc khi còn bé về Công Chúa Thủy Tiên ao ước được trẻ đẹp mãi. Một bà tiên biến phép cho công chúa được toại nguyện. Thế là cô công chúa, lúc đầu hạnh phúc lắm vì thấy mọi người xấu đi với thời gian mà mình vẫn trẻ đẹp, nhưng dần dà khi những người cùng trang lứa rơi rụng dần thì cô cảm thấy quá cô đơn giữa một đám người xa lạ, và bây giờ cô ao ước được chấm dứt sự sống! Mới đây, nhìn thấy hình của một người cô họ ngày xưa xinh đẹp lắm mà nay, trên 90 tuổi, gầy đét chỉ còn bộ xương nằm lỏng lẻo trên chiếc giường, cười dơ hai hàm răng giả, không thấy một nét gì giống người cô tôi cả, trông thương lắm. Tôi chắc ai cũng sợ chết nhưng đồng thời cũng không ai muốn sống thọ đến tuổi hình hài biến dạng như thế này. Nhưng không ai biết được ngày nào là ngày cuối của đời mình trên dương thế, ngoại trừ những vị tu thiền đắc đạo? Mà sao ai cũng sợ chết dù biết chắc không ai tránh khỏi cái chết? Mà chết là gì? Gia đình đón nhận cái chết như thế nào?

Mới đây được đọc một câu chuyện trên mạng (năm 2018) tựa đề “Ông Tư chết mà vui”. "Ông Tư thắc mắc khi đọc cáo phó trên báo: 'Chúng tôi đau đớn báo tin cho thân bằng quyến thuộc ông Nguyễn Văn Mỗ đã được Chúa gọi về vào ngày, tháng, năm, hưởng thọ 82 tuổi.' Được Chúa gọi về thì phải vui mừng, sung sướng chứ sao lại đau đớn báo tin! Về với Chúa là khổ lắm sao. Có đi tù cải tạo đâu mà buồn hở trời? Đáng ra phải cáo phó bằng câu, ‘Chúng tôi hoan hỉ thông báo cùng thân bằng quyến thuộc ông Nguyễn Văn Mỗ đã được Chúa gọi về….’ Và đây là một cáo phó khác, cũng ‘khóc báo với thân bằng quyến thuộc là thân nhân chúng tôi đã về cõi Phật.’ Về cõi ma vương quỷ sứ mới khóc báo chứ về cõi Phật sướng quá mà khóc cái nỗi gì!” Ông Tư lý luận, “Nếu tin theo đạo Chúa thì khi chết được về thiên đàng, ngồi dưới chân Chúa, sung sướng thế mà sao ai cũng sợ chết! Nếu theo đạo Phật thì khi chết cũng sẽ về Tây Phương Cực Lạc, vĩnh cữu, an bình thì mừng vui, chứ sao lại bi ai.” Câu chuyện “Ông Tư” còn dài nhưng tôi chỉ muốn đưa ra cái thắc mắc của ông về những lời cáo phó, mà chắc cũng là thắc mắc chung của nhiều người. Có lẽ ông Tư không học Phật nhiều nên tưởng ai theo đạo Phật cũng được về Tây phương cả. Phật tử mà không sống một cuộc đời lương thiện thì khi chết cũng không được vãn sanh Cực lạc đâu, ông Tư ơi. Người ngoại đạo mà có một cuộc sống thánh thiện vẫn được sanh về các cõi lành theo luật nhân quả luân hồi, như chuyện một ông thuộc gia đình Công giáo gộc, chết đi sống lại kể lể là mẹ ông đã được sanh về cõi Trời thứ Sáu (trang mạng năm 2018). Trong kinh Phật ghi có tất cả 36 Cõi Trời.

Ta thử duyệt qua quan niệm sống chết của các tôn giáo lớn, khi chết đi về đâu. Thiên Chúa giáo và Hồi giáo thoát thai từ Do Thái giáo nên ba tôn giáo này cùng tin linh hồn bất tử. Họ tin Chết chỉ giản dị là một bước chuyển tiếp qua một cuộc sống vĩnh hằng ở một cõi khác. Và cõi này có nhiều tên khác nhau tùy theo đức tin của họ. Cuốn Torah, kinh thánh của Do Thái giáo, không nói rõ kiếp sống sau khi chết như thế nào, chỉ sau này mấy ông mục sư (rabbies) và những nhà luận sư (scholars) thêm vào cho rằng có Thiên Đường (Gan Eden) và Hỏa Ngục (Gehinnom). Họ gọi là hỏa ngục vì nơi đó nóng lắm. Họ tin có một Thiên Đường hiện hữu song song với thế giới của chúng ta. Khi bỏ thân xác vật lý, linh hồn sẽ về một nơi gọi là Sheol để chờ Ngày Phán Xét (Day of Judgement) thì mới biết sẽ được sống ở Vườn Địa Đàng (Gan Eden) đời đời hay ở Hỏa Ngục (Gehinnom) thiên thu vạn kiếp.

Thiên Chúa Giáo cũng tin đến ngày Judgement Day, những người theo đạo Chúa sẽ được lên Thiên Đàng ở cùng Chúa vĩnh viễn, những người tội lỗi hay không tin Chúa sẽ bị đọa địa ngục đời đời. Họ còn tin có một nơi thứ ba gọi là Luyện ngục (Purgatory) dành cho những người phạm tội nhẹ, ở đây ăn năn hối lỗi một thời gian rồi cũng sẽ được lên Thiên Đàng với Chúa.
Giống Thiên Chúa giáo, người theo đạo Hồi cũng tin đến Ngày Phán Xét (Judgement Day), những người thờ phượng Allah, Thượng Đế của đạo Hồi, sẽ được về sống với Allah ở một nơi chốn thần tiên, đẹp đẽ, hạnh phúc có tên là Janah. Còn những ai chối bỏ Allah hay lưu manh độc ác thì phải chịu đọa đày ở một cõi địa ngục có tên là Jahannam. Khác với Do Thái giáo và đạo Chúa, người đạo Hồi tin có bảy tầng địa ngục khác nhau, từ nơi cho người tội nhẹ đến tội nặng dần cho đến tầng thư bảy. Nhiều người còn tin rằng sau khi thọ hình phạt ở những tầng địa ngục, linh hồn cũng sẽ được lên trời với Allah. Cả Thiên Chúa lẫn đạo Hồi không ghi rõ sau khi chết những linh hồn bất tử này tạm trú ở đâu để chờ đến Ngày Phán Xét?
Ấn Giáo và Phật giáo, hai tôn giáo lớn ở phương Đông, dạy có kiếp trước kiếp sau. Chết chỉ là quá trình chuyển tiếp cần thiết. Kinh Vệ Đà của Ấn giáo nói về đời sống sau khi chết khá phức tạp nhưng tựu trung thì cho rằng người theo đạo này không sợ chết. Cái chết đổi với họ là giải thoát khỏi tấm thân vật lý để thể Jiva hiển hiện. Jiva, được tả như phần hồn, tồn tại sau khi tắt thở, có thể coi như là thể vía hay thần thức, sẽ về một nơi nghỉ ngơi, dưỡng sức một thời gian trước khi đầu thai trở lại làm người. Họ tin những người tu hành thánh thiện sẽ được trở về nhập vào Đại Ngã (Brahman) và không luân hồi nữa. Họ còn tin con người có thể hoá kiếp thành con kiến, con sâu nếu phạm tội cực ác lúc sinh thời. Tuy rất nhiều tội nghiệt, phải chịu kiếp làm kiến, làm sâu nhiều đời nhưng rồi những linh hồn này cũng có cơ hội trở lại làm người. Khác với đạo Phật chỉ tin nhân quả luân hồi, ai làm nấy chịu, không ai có thể xin tội giùm hay chịu phạt thay mình được, Ấn giáo thì tin rằng những đấng thần linh của họ như thần Vishnu, Shiva… có uy quyền có thể cứu vớt những linh hồn sa đọa.

Thầy Thích Trí Siêu thì nói rằng ai cũng chết nhưng không có ai chết! (bài giảng ở chùa Quang Minh, Colorado, June 23, 2013) Trong đạo Phật, tục đế là chân lý của thế gian, chân đế là chân lý của người giác ngộ. Theo tục đế, tâm nằm trong thân mà thân gồm tứ đại hòa hợp nên khi tứ đại tan rã thì thân chết và tâm chết theo. Theo chân đế, tâm trùm khắp mọi nơi gọi là pháp thân, không hình không tướng nên không chết. Vì vậy, thầy Trí Siêu tuyên bố theo chân đế thì không có ai chết! Nhưng bàn về pháp thân rắc rối lắm, chỉ xin nói về hiện tượng khi hồn lìa khỏi thân tứ đại thì đi về đâu. Phật dạy, sau khi xả báo thân thì thần thức đi tái sinh theo nghiệp dẫn, theo nhân quả. Hiện tượng tái sinh giải thích được nhiều bí ẩn, nhiều oan ức trong cuộc sống mà không một tôn giáo nào hữu thần nào giải thích được. Thật vậy, nếu không có nghiệp và tiền kiếp thì ta không thể giải thích được nhiều hiện tượng xảy ra trong đời hiện tại. Tái sinh cũng giải thích được những giấc mơ quen thuộc cứ tái diễn trong giấc ngủ. Thường thường thì giấc mơ mỗi đêm rất lộn xộn, không đầu không đuôi vì có thể là hình ảnh của nhiều kiếp trồi lên.

Nhà báo, nhà văn Mỹ John H. Clark, III của thế kỷ 21 đã đi khắp thế giới, từ Mỹ, qua Âu, qua Á, qua Úc, Phi Châu, Nam Mỹ tìm hiểu con người nghĩ gì về câu hỏi, “Sau khi chết ta đi về đâu?” (What happens to us when we die?) và ghi lại trong cuốn Destination Unknown xuất bản năm 2015. Ông phỏng vấn đủ hạng người: người không có tín ngưỡng (atheist), người không tin sự hiện diện của thượng đế hay thần linh vì không ai thấy hay giải thích được hiện tượng này (agnostic), tín đồ đạo Chúa (Thiên Chúa giáo và Tin Lành), đạo Hindu, Muslim và đạo Phật. Từ nhỏ ông rất ngoan đạo, theo học giáo lý mỗi Chủ nhật đều đặn nhưng khi bắt đầu khôn lớn, ông thấy những bài giảng giáo lý ở nhà thờ có vẻ như không ổn, không hợp lý, và bắt đầu tìm hiểu nhiều đức tin tôn giáo khác. Ông đã xuất bản nhiều sách về đề tài nầy. Ông nhận thấy nhiều người không thích tôn giáo tổ chức có hệ thống như đạo Chúa vì họ nghĩ người ta làm điều thiện là để được lòng Chúa và để được lên thiên đàng tức là làm điều thiện với một mưu cầu riêng, chứ không phải làm điều thiện vì tấm lòng. Nhiều người tin có một Đấng Tối Cao nhưng không phài Chúa theo nghĩa truyền thống. Có một người, lớn lên ở vùng cọng sản (East Germany), là người vô thần nhưng sau được tiếp cận nhiều tôn giáo đã đổi ý không còn là người vô thần nữa. Rất nhiều người chịu ảnh hưởng của Ấn giáo và Phật giáo bắt đầu tin luân hồi. Những nhà ngoại cảm liên lạc được với người ở cõi âm làm tăng lòng tin chết không phải là hết. Chỉ ở Mỹ, cũng đã có hơn 10 nhà ngoại cảm nổi tiếng. Sách của John Edward ghi khi mới 3 tuổi, ông thấy mình xuất hồn ra ngoài đường phố chơi trong khi thân xác ông vẫn ngồi ở phòng khách trong nhà với mẹ. Bà Sylvia Brown, ông James Van Praagh… đều ghi lại những trải nghiệm với thế giới bên kia trong nhiều sách đã được xuất bản. Nói tóm lại, nhóm người được ông Clark phỏng vấn đều tin chết không phải là hết. Nhưng đời sống sau khi chết như thế nào thì vẫn mỗi người một ý, không ai giống ai.

Thống kê ở Mỹ cho thấy số người tin thuyết tái sinh rất đông và sách viết về hiện tượng nhớ kiếp trước kiếp sau thì vô số kể, đứng đầu danh sách là giáo sư bác sĩ Ian Stevenson của trường đại học Y Khoa ở Charlottesville, Virginia. Ông đã nghiên cứu hiện tượng nhớ kiếp trước, nhất là ở trẻ con, trong 37 năm kể từ năm 1957 và viết thành hai cuốn sách dày mấy ngàn trang. Mới đầu ở Mỹ không ai tin có chuyện nhớ kiếp trước nên Stevenson phải đi các nơi trên thế giới, nhất là ở phương Đông -- nơi hiện tượng luân hồi rất được phổ biến -- để thu thập và kiểm chứng những câu chuyện kiếp trước kiếp sau cho đến khi hiện tượng này được nhiều nhà báo, nhà văn tìm hiểu và đưa ra ánh sáng như trường hợp tác giả Tom Shroder trong cuốn Old Souls –The Scientific Evidence for Past Lives xuất bản năm 1999 đã kể lại ông từng nghi ngờ những câu chuyện nhớ kiếp trước do thôi miên để chữa bệnh (Past-life Regression Therapy). Ông tìm gặp bác sĩ Brian Weiss sau khi đọc cuốn Many Lives, Many Masters kể về câu chuyện nhớ kiếp trước của cô Catherine, nhân vật chính trong sách nhưng ông vẫn hoài nghi. Mười năm sau, ông vui mừng được bác sĩ Stevenson đồng ý cho tháp tùng đi theo kiểm chứng những trường hợp nhớ kiếp trước. Ông cùng bác sĩ Stevenson đến Lebanon gặp những nhân vật đã nhớ kiếp trước khi còn là trẻ thơ. Tom Shroder không còn nghi ngờ hiện tượng tái sinh nữa. Ngày nay người ta viết về đề tài này khá nhiều và hầu như tác giả nào cũng nhắc tới công trình nghiên cứu rất công phu của bác sĩ Ian Stevenson, người tiền phong trong lãnh vực này.
Nhiều người nói không ai biết thế giới bên kia như thế nào vì có ai chết rồi mà về báo đâu. Sự thật thì có nhiều người trở về báo lắm. Trường hợp những người chết đi sống lại trở về kể rất chi tiết những sự việc họ được chứng kiến, mắt thấy, tai nghe. Nhiều trường hợp được bác sĩ Raymond Moody ghi lại trong cuốn Near Death Experience của ông mà tôi đã lược dịch với đầu đề, Cõi Giới Bên Kia Cửa Tử. Cuốn Trở Về Từ Cõi Sáng mà nhà văn Nguyên Phong dịch cũng ghi là từ những câu chuyện được cho là thật. Thật là an ủi và yên tâm khi những người trở về đều cho hay thế giới bên kia không có gì đáng sợ, còn đẹp đẽ và vui vẻ hơn thế giới bên này. Họ cũng cho biết là sau khi chết, con người vẫn giữ được những vốn liếng tri thức tích trữ từ nhiều đời cho nên những người sống lại thường muốn đi học lại để tích lũy thêm kiến thức.

Ta có thể kết luận rằng phần đông ai cũng tin không phải chết là hết, ai cũng tin con người gồm hai phần, phần thân và tâm hay linh hồn. Phần thân thì phải hoại, có sinh thì phải có diệt, không ai có thể thoát ra ngoài định luật ấy nhưng tâm hay phần hồn, hay thần thức đi đâu sau khi chết thì không ai biết chắc. Nhưng ta biết chắc một điều là gieo gió thì gặp bão, ở hiền thì gặp lành. Vậy sao ta không ăn ở hiền lành ở kiếp này để có một kiếp sau khá hơn. Ăn ở hiền lành, bớt tham sân si cũng không khó lắm?