Thân Trọng Sơn

ẦU Ơ TIẾNG MẸ RU CON

Tranh Nguyễn thị Hợp

Ầu ơ ( à ơi ) là tiếng đưa hơi trước hoặc sau mỗi đoạn hát ru, với giọng ngân nga kéo dài. Tiếng hò ru con có nhạc điệu chậm buồn, êm ái, du dương, gắn liền với những mái nhà tranh nhỏ, khu vườn xanh. Tiếng hò vẳng lên giữa trưa vắng hay đêm tối. Mẹ ru con khi bé còn ẵm trên tay, lắc nhẹ qua lại khi cất tiếng hò. Bé lớn lên tí nữa, mẹ sẽ cho vào võng hoặc phổ biến hơn là nôi, chiếc nôi nhỏ xinh đan bằng mây, có bốn sợi dây cột ở bốn góc, treo thẳng lên hoặc kéo sang hai bên. Sợi dây đó gọi là “tao”.

Hai tay cầm bốn tao nôi
Tao thẳng tao dùi tao nhớ tao thương
Tao thì báo bổ mẫu thân
Tao thì kết nghĩa Châu Trần với anh.
 

Mẹ lắc nhẹ chiếc nôi đong đưa và cất tiếng ru. Nếu là nhà gỗ thì nôi treo cao trên giường để mẹ vừa ru vừa làm việc khác.

Hát ru rất quan trọng vì tâm hồn và thể xác của bé được nuôi dưỡng từng ngày, nghe tiếng ru à ơi bé sẽ ngủ ngon, rồi dần dà bé sẽ không ngủ nếu thiếu vắng tiếng hò ru quen thuộc.

Tùy theo người ru là mẹ, chị hay bà của bé, ta có thể gặp ở những lời ru những sắc độ tình cảm khác nhau, có khi hồn nhiên thơ ngây, có khi nặng trĩu tâm sự, lời ru buồn làm ta rung động về những hình ảnh quen thuộc của quê hương, về những tâm tình mộc mạc, hiếu thảo, chan chứa yêu thương của người phụ nữ Việt Nam.
 

Có thể là những câu ai cũng biết:

Ru em em théc cho muồi
Để mẹ đi chợ mua vôi ăn trầu
Mua vôi Chợ Quán, Chợ Cầu,
Mua cau Nam Phổ mua trầu Chợ Dinh
Chợ Dinh bán áo con trai
Triều Sơn bán nón, Mậu Tài bán kim.

Rồi từ “ kim “ mà hát tiếp:

Kim Liên ơi hỡi Kim Liên
Đẩy xe cho chị qua miền Hà Khê
Trải qua dấu thỏ đàng đê
Chim kêu vượn hú bốn bề nước non.

(Mấy câu này là của truyện Lục Văn Tiên.)
 

Và từ hình ảnh chim kêu vượn hú mà bắt sang câu:

Má ơi đừng đánh con đau
Chim kêu vượn hú biết nhà má đâu

Má ơi đừng đánh con đau
Để con bắt ốc hái rau mẹ nhờ.

Má ơi đừng đánh con đau
Để con hát bội làm đào má coi.
 

Hình ảnh con chim làm mẹ liên tưởng rồi hát tiếp:
 

Chim xa rừng thương cây nhớ cội
Người xa người tội lắm người ơi
Chẳng thà không biết thì thôi
Biết rồi mỗi đứa một nơi cũng buồn.

Rồi dây dưa hát tiếp:

Núi cao chi lắm núi ơi
Núi che mặt trời không thấy người thương.
Thương em anh cũng muốn vô
Sợ truông nhà Hồ, sợ phá Tam Giang
Phá Tam Giang ngày rày đã cạn
Truông nhà Hồ, Nội tán cấm nghiêm.
 

Nhớ người thương, thêm nỗi nhớ nhà:
 

Chiều chiều ra đứng ngõ sau
Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều
Chiều chiều lại nhớ chiều chiều
Nhớ người quân tử khăn điều vắt vai.

Nhớ quê hẳn là nhớ hình ảnh con cò bay lả bay la:

Con cò mà đi ăn đêm
Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao
Ông ơi ông vớt tôi nao
Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng
Có xáo thì xáo nước trong
Đừng xáo nước đục đau lòng cò con.

Còn bao nhiêu câu nữa có hình ảnh con cò, tiếng hò vẫn miên man.

Cái cò lặn lội bờ sông
Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ non.

Và:

Cái cò cái vạc cái nông
Sao mày dẫm lúa nhà ông hỡi cò
Không không tôi đứng trên bờ
Mẹ con cái vạc đổ thừa cho tôi
Chẳng tin ông bắt cả đôi
Mẹ con nhà nó còn ngồi ở kia.

Lại còn:

Cái cò đi đón cơn mưa
Tối tăm mờ mịt ai đưa cò về
Cò về thăm quán cùng quê
Thăm cha thăm mẹ cò về thăm anh.

Có thể bé đã ngủ nhưng tiếng hò ru vẫn tiếp:

Cái cò là cái cò ca
Bắt về làm thịt lấy ra ba phần
Miếng nạc thì để phần chồng
Miếng xương mẹ gặm miếng lòng phần con.

Tiếng hò vẫn chưa dứt:

Cái cò là cái cò quăm
Mày hay đánh vợ tối nằm với ai
Có đánh thì đánh sớm mai
Đừng đánh chặp tối chẳng ai cho nằm.
 

Câu này nối sang câu khác. Bé nghe quen rồi đâm ghiền! Có khi là tâm sự buồn, nghe như lời than thân trách phận:
 

Chàng ơi phụ thiếp làm chi
Thiếp là cơm nguội đỡ khi đói lòng
Đói lòng ăn nửa trái sim
Uống lưng bát nước đi tìm người thương.

Nhớ ai em những khóc thầm
Hai hàng nước mắt đầm đầm như mưa
Nhớ ai ra ngẩn vào ngơ
Nhớ ai ai nhớ bây giờ nhớ ai.

Chàng ơi xin chớ lo phiền
Tóc xe trăm ngọn em liền gỡ xong
Rối tơ em gỡ còn suôn
Rối đầu có lược, rối lòng có em.

Yêu nhau chả lấy được nhau
Con lợn bỏ đói, buồng cau bỏ già
Bao giờ sum họp một nhà
Con lợn lại béo, cau già lại ngon.

Gió đưa bụi chuối sau hè
Anh mê vợ bé bỏ bè con thơ
Con thơ tay ẵm tay bồng
Tay dắt mẹ chồng, đầu đội thúng bông.

Tay bưng dĩa muối chấm gừng
Gừng cay muối mặn xin đừng bỏ nhau.

Hết tâm sự buồn lại đến chuyện hiếu thảo:

Cây khô chưa dễ mọc chồi
Bác mẹ chưa dễ ở đời với ta
Non sông bao tuổi mà già
Bởi vì sương tuyết hoá ra bạc đầu.

Ngậm đắng nuốt cay thương thay lòng mẹ
Bên ướt mẹ nằm, bên ráo con lăn
Con ăn con ngủ mẹ đỡ băn khoăn
Khi con trở trời hơi gió, mẹ chẳng an tâm chút nào.

Khôn ngoan nhờ ấm cha ông
Làm nên phải nhớ tổ tông ông bà
Đạo con chớ có hững hờ
Phải đem hiếu kính mà thờ từ nghiêm.

Ăn chi ngon bằng cơm với cá
Ai thương bằng tình mẹ thương con
Bao giờ cá lý hoá long
Đền ơn cha mẹ ẵm bồng ngày xưa.

Nếu là chị ru em, đã có những câu phù hợp hơn:

Em tôi buồn ngủ buồn nghê
Buồn ăn cơm nếp, cháo kê, thịt gà,
Buồn ăn bánh đúc, bánh đa
Củ từ, khoai nướng cùng là cháo kê
Em tôi buồn ngủ buồn nghê
Con tằm đã chín, con dê đã muồi
Con tằm đã chín thì để lại nuôi
Con dê đã muồi thì để em ăn.

Chị thuộc nhiều bài ca dao dài hơn nên đem ra hò, những bài đại khái như:

Trèo lên cây bưởi hái hoa,
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân…

Thằng Bờm có cái quạt mo,
Phú ông xin đổi ba bò chín trâu…

Hôm qua tát nước đầu đình
Bỏ quên cái áo trên cành hoa sen…

Tiếng hò ru con, miền nào cũng có, nghe là biết ngay:

May mô may chút nữa em lầm
Khoai lang khô xắt lát em tưởng Cao ly sâm bên Tàu.

Thiếu chi rau mà ăn rau bát bát
Thiếu chi bạc mà tiêu bạc Đông dương?
Thiếu chi người thương mà thương người bảo vệ
Thiếu chi người tử tế mà em lại lấy Tây?

Dao vàng mà rọc trầu vàng
Đem têm cánh phượng gát ngang khay cừ
Ba bốn nơi tới nói không ừ
Quyết tâm đợi bạn bây chừ tới đây.

Vô Nam bộ thì nghe:

Ví dầu cầu ván đóng đinh
Cầu tre lắt lẻo gập ghềnh khó đi
Khó đi mẹ dắt con đi
Con đi trường học mẹ đi trường đời.

Ví dầu cá bống đánh đu
Tôm càng hát bội, cá thu cầm chầu

Ví dầu ví dẫu ví dâu
Ví qua ví lại ví trâu vô chuồng.

Ví dầu ví dẫu ví dâu
Ví qua ví lại ví trâu vô rừng
Vô rừng bứt một sợi mây
Đem về thắt võng cho nàng đi buôn
Đi buôn không lỗ thì lời
Đi ra cho biết mặt trời mặt trăng.

Gió mùa thu mẹ ru con ngủ
Năm canh chầy thức đủ về năm
Hỡi chàng chàng ơi
Em nhớ tới chàng…

Rồi có khi chị ru những câu thiệt khó:

Thiên sanh nhơn hà nhơn vô lộc
Địa sanh thảo hà thảo vô căn
Một mình em đứng giữa lòng thuyền
Dưới nước trên trăng
Biết cùng ai trao duyên gởi phận
Cho bằng với thế gian.
 

Chị không cần ai có hiểu hay không:

Trời sinh người, người nào mà không có lộc,

Đất sinh cỏ, cỏ nào mà không có rễ

(ý nói ai cũng có phước riêng, lộc riêng của Trời cho)

Hơn không hơn cũng kiếm cho bằng,

có đâu thua bạn, bạn hòng cười chê.

Rồi chị hò tiếp:

Tiền tài như phấn thổ
Nhân nghĩa tựa thiên kim
Con le le mấy thuở chết chìm
Người thương ở bạc
Nỏ kiếm với tìm mần chi.
 

Câu hò mang ý nghĩa “ tiền bạc rồi sẽ như bụi đất, chỉ có tình nghĩa còn mãi với thời gian."

Ai kia xin đừng thắc mắc liệu những câu hò đó có ai nghe ai hiểu không. Có đấy: chính người ru, ru cho bé mà cũng ru cho chính mình!

Tiếng ru là tiếng tự tình của dân tộc, của quê hương, lúc nào nghe cũng thấy da diết. Không còn nghe tiếng ru thấy như mất đi cái gì quí giá lắm. Thôi, hoài niệm vẫn còn đấy.
 

Mai rồi con lớn khôn
Trên đường xa nắng gió
Lời ru là bóng mát
Lúc con lên núi thẳm
Lời ru cũng gập ghềnh
Khi con ra biển rộng
Lời ru thành mênh mông.
 

Đọc lại và chia sẻ với nhà thơ Xuân Quỳnh để yên lòng hơn vậy.


THÂN TRỌNG SƠN
( tháng 3 - 2023 ).


 

art2all.net