|
NHÂN ĐỌC LẠI MỘT BẢN DỊCH BÀI THƠ NỔI TIẾNG CỦA KONSTANTIN MIKHAILOVICH SIMONOV ( Жди меня , Attends-moi, Wait for me )
Konstantin Mikhailovich Simonov
HĂY ĐỢI ANH
Đợi anh em nhé, anh về, Vững ḷng chờ đợi, em nhé, Hăy đợi, khi mưa thu vàng Gợi ḷng người buồn tái tê. Hăy đợi, khi đông tuyết giá, Hăy đợi, khi hạ nắng thiêu, Hăy đợi, khi qua ngày tháng, Không c̣n ai chờ đợi ai. Hăy đợi, khi từ xa lắc Thư tin chẳng mấy khi về Hăy đợi, khi người cùng cảnh Chán chê, chẳng thiết đợi chờ.
Đợi anh em nhé, anh về, Những điều tốt đẹp đừng chúc Cho ai vẫn tâm niệm rằng Đến nay quên là phải lúc. Cho dù cả con và mẹ Đều tin là anh không c̣n. Cho dù bằng hữu bỏ cuộc Ngồi bên bếp lửa quây quần Cùng nhau uống ly rượu đắng Tưởng niệm linh hồn bạn thân Th́ em cũng hăy cứ chờ Đừng vội cùng người nâng cốc !
Đợi anh em nhé, anh về, Kiêu hănh nhạo cười cái chết Cứ để ai không chờ đợi Buông lời : Chỉ may đấy thôi ! Không đợi, làm sao họ biết Giữa làn đạn lửa bom mưa Việc em trông ngóng đợi chờ Đă cứu cho anh khỏi chết. Em ạ, chỉ đôi ta thôi Hiểu nhờ đâu anh sống sót : Đơn giản v́ em biết đợi Không như bao nhiêu người khác.
KONSTANTIN SIMONOV, 1941
THÂN TRỌNG SƠN dịch ( Theo bản tiếng Anh : Wait for me. Tham khảo bản tiếng Pháp : Attends-moi )
Wait For Me –
Konstantin Simonov, 1941
~~000~~
Attends-moi
(Simonov, 1941)
Nguyên tác bài thơ này là tiếng Nga, với nhan đề “Жди меня” của nhà thơ ( nhà văn, nhà biên kịch ) Константин Михайлович Симонов ( Konstantin Mikhailovich Simonov , 1915 - 1979 ) sáng tác năm 1941, dành tặng cho người yêu là nghệ sĩ Valentina Serova. Bài thơ ra đời trong thời gian phát xít Đức dữ dội tấn công Liên Xô. Trong thời kỳ chiến tranh, bài thơ đă được phổ biến rộng răi và dịch ra nhiều thứ tiếng, v́ tâm trạng của nhà thơ cũng là tâm trạng của bao nhiêu thanh niên ra mặt trận, với lời nhắn gởi về người yêu, người vợ ở hậu phương. Bản dịch tiếng Việt đầu tiên là của Tố Hữu, “ Đợi Anh về “ , dịch từ bản tiếng Pháp, ban đầu được phổ biến trên báo chí từ năm 1949, sau được đưa in vào trong tập thơ Việt Bắc. Ở miền Nam ít người tiếp cận được bài thơ dịch này nhưng lại được nghe bài ca cùng tên do nhạc sĩ Văn Chung ( 1914-1984 ) phổ nhạc, qua tiếng hát Elvis Phương :
Em ơi
! Đợi anh về ! Đợi anh hoài em nhé, ( Đợi Anh về - Nhạc : Văn Chung , Lời : thơ Tố Hữu ) http://www.nhaccuatui.com/nghe?M=vuB3TbxIWU (1) Elvis Phương hát là : “ dù gió lên băo nổi / dù nắng cháy sương rơi “ (2) Elvis Phương : “ … tan giặc phía đường xa “ Cả hai “cải biên” này đều không đúng.
http://www.youtube.com/user/phamjngocjlaan http://www.art2all.net/nhac/phamngoclan/doianhve.htm
Sau này, khi có điều kiện đọc được toàn vẹn bài thơ dịch của Tố Hữu, ta có thể nhận thấy rằng, cũng như nhiều nhạc sĩ khác đă làm khi phổ thơ, Văn Chung không lấy nguyên văn toàn bài thơ. Có lẽ v́ muốn nhấn mạnh ở cái tâm trạng lạc quan, tin tưởng của người chiến sĩ ở mặt trận - tin ở ngày chiến thắng sẽ đến, tin ở sự chờ đợi thủy chung của người yêu – nên nhạc sĩ đă chuyển đoạn nhạc cuối sang nhịp điệu hùng mạnh, dồn dập và kết thúc bằng cách lặp lại “ Anh của em lại về ”. Người nghe nhạc có thể thỏa măn, nhưng người đă đọc thơ lại tiếc v́ nhạc sĩ đă bỏ mất cái tứ rất đắt ở đoạn kết bài thơ.
Ceux qui ne m'ont pas attendu Không đợi, làm sao họ biết Giữa làn đạn lửa bom mưa Việc em trông ngóng đợi chờ Đă cứu cho anh khỏi chết. Em ạ, chỉ đôi ta thôi Hiểu nhờ đâu anh sống sót : Đơn giản v́ em biết đợi Không như bao nhiêu người khác. ( TTS )
Bài thơ dịch của Tố Hữu : Đợi Anh về.
Em ơi, đợi anh về
Dù tuyết rơi gió nổi
Tin anh dù vắng vẻ,
Em ơi, em cứ đợi
Dù bạn viếng hồn anh
Đợi anh, anh lại về
Nào có biết bao giờ
V́ sao anh chẳng chết
Tố Hữu dịch bài thơ này từ bản tiếng Pháp. Tra cứu trên mạng ta có thể t́m thấy nhiều bản dịch tiếng Anh khác nhau nhưng chỉ có một bản tiếng Pháp duy nhất, không ghi tên người dịch. Các bản dịch đều khá trung thành với nguyên tác, kể cả phần bố cục. Nhan đề các bài thơ dịch đều sát với nguyên tác tiếng Nga “ Жди меня ” ( Attends-moi , Wait for me, Hăy đợi anh ). Жди меня được lặp lại ở câu đầu của cả ba khổ thơ : “ Жди меня, и я вернусь.” Hăy đợi anh, và anh sẽ trở về. Жди, thức mệnh lệnh của động từ җдaть, sau đó c̣n được lặp lại sáu lần trong khổ thơ thứ nhất. Hăy đợi anh, hăy đợi, hăy đợi, hăy đợi … Đó là lời nhắn gởi, gần như là lời cầu khẩn thiết tha, của người chiến sĩ ngoài mặt trận với người vợ / người yêu ở hậu phương, với ḷng mong mỏi, niềm tin tưởng rằng sự chờ đợi kiên tŕ của người ở lại sẽ giúp anh vượt qua hiểm nguy, gian khổ để trở về. Điều đáng ngạc nhiên là bản dịch tiếng Pháp sau nhan đề Attends-moi dịch đúng nguyên tác Жди меня th́ các câu đầu của mỗi khổ đều đổi là “ Si tu m’attends ” Cái ư nhắn gởi, hứa hẹn, động viên … của Жди меня, Hăy đợi anh, mà chuyển thành “ Si tu m’attends ” “ Nếu em đợi anh, … ” e có phần yếu đuối, bi quan quá chăng.
Tuy không tham khảo nguyên tác tiếng Nga mà chỉ căn cứ vào bản tiếng Pháp để dịch, Tố Hữu đă không lệ thuộc vào mệnh đề “ Si tu m’attends ”đó mà vẫn viết “ Đợi Anh về ”, “ Đợi anh hoài em nhé ...” Đó không phải là chi tiết duy nhất chứng tỏ tính độc lập của nhà thơ khi làm công việc chuyển ngữ. Nếu bản tiếng Pháp theo sát nguyên tác ở h́nh thức một bài thơ ba khổ, mỗi khổ mười hai câu, th́ “Đợi anh về” lại là một bài có tám khổ thơ với số câu mỗi khổ không đều nhau. Bài dịch, với thể thơ năm chữ, thoát ra hẳn văn bản gốc, nhất là với những lối diễn đạt, những h́nh ảnh quen thuộc, gần gũi với thơ Việt.
Em ơi, đợi anh về
- Tan giặc, bước đường quê Anh của em lại về.
Và đây nữa, chẳng ai nghĩ là thơ dịch : Mưa cứ rơi dầm dề Ngày cứ dài lê thê.
Hai câu này chuyển từ : Attends, quand la pluie jaune Apporte la tristesse.
La pluie jaune, cơn mưa vàng, h́nh ảnh này chưa thấy trong thơ Pháp, trong tiếng Pháp. Cũng phải thôi v́ dịch giả Pháp đă dịch sát từ nguyên tác tiếng Nga :
Жди, когда наводят грусть
Pluie jaune, mưa vàng, chính là
желтые дожди đó. Đọc tiếp những câu sau, ta có thể hiểu được, qua mạch văn, ư tứ của người chiến sĩ nhắn gởi người ở nhà hăy kiên tŕ chờ đợi bất chấp biến chuyển của thiên nhiên, qua ḍng chảy của thời gian, qua tuyết đông, nắng hạ. Vậy th́ mưa vàng chính là mưa mùa thu, khi cảnh vật âm u, vàng vọt, gợi nên nỗi sầu không dứt. Phải chăng với cách hiểu như thế mà một dịch giả tiếng Anh đă thêm vào tính từ « dreary » ( là thê lương, ảm đạm) không có trong nguyên tác ? : ( Wait for me, and I’ll come back ! Wait with all you’ve got ) Wait, when dreary yellow rains Tell you, you should not.
Tố Hữu đă thoát khỏi những h́nh ảnh xa lạ đó bằng hai câu “ Mưa cứ rơi dầm dề / Ngày cứ dài lê thê ”, đọc lên nghe như thơ sáng tác chứ không phải thơ dịch. Ở những ví dụ nêu trên, lối dịch thoát như thế có thể tạo được sự đồng cảm nơi người đọc v́ dù sao ư tưởng, tâm trạng của tác giả vẫn được tôn trọng, chỉ có cách diễn đạt là khác thôi. Tuy nhiên, khi đọc tiếp những khổ thơ sau th́ người đọc khó chia sẻ được với chủ ư của dịch giả .
Dù bạn viếng hồn Anh
Th́ Em ơi mặc bạn Tin rằng anh sắp về.
Đối chiếu với văn bản gốc dưới đây th́ sáu câu thơ dịch trên, do “ thoát ” quá xa nên có phần mất đi sự tinh tế, ư nhị, nhất là ở hai câu : “Yên nghỉ nấm mồ xanh / Nâng chén t́nh dốc cạn "
Si les amis las de m'attendre Cho dù bằng hữu bỏ cuộc Ngồi bên bếp lửa quây quần Cùng nhau uống ly rượu đắng Tưởng niệm linh hồn bạn thân Th́ em cũng hăy cứ chờ Đừng vội cùng người nâng cốc ! ( TTS )
Hăy đọc thêm khổ thơ tiếp theo : Đợi anh, anh lại về Trông chết cười ngạo nghễ Ai ngày xưa rơi lệ Hẳn cho sự t́nh cờ.
Dù ủng hộ mọi sáng tạo của nhà thơ khi chuyển ngữ, người đọc vẫn thấy có ǵ đó không ổn trong câu « trông chết cười ngạo nghễ » : trong tiếng Việt động từ « chết » nếu dùng như danh từ phải nói là « cái chết, sự chết », trông ( nh́n ) cái chết, chứ nói « trông chết » nghe sao kỳ kỳ !. Chỗ này bản tiếng Pháp là « en dépit de toutes les morts » , và bản tiếng Anh « despite all death can do », gần sát với nguyên tác tiếng Nga « Всем смертям назло ” , trêu ngươi mọi cái chết. Có lẽ cũng v́ thấy điều này nên nhạc sĩ Văn Chung khi phổ nhạc bài thơ này đă sửa thành « trong tiếng cười ngạo nghễ » để giữ được tiếng Việt trong sáng, nhưng tiếc thay lại làm mất đi cái ư trêu ngươi / xem thường / bất chấp mọi cái chết. Mạch cảm xúc đă đẩy người dịch đi quá xa ở hai câu tiếp theo « Ai ngày xưa rơi lệ / Hẳn cho sự t́nh cờ » , cả t́nh lẫn ư không gắn với nội dung toàn bài, không hề có trong nguyên tác, cũng không thấy trong bất kỳ một bản dịch nào.
Một vài từ, một vài câu, một vài ư đọc được trong bản dịch mà khi đối chiếu với nguyên bản thấy hoàn toàn xa lạ, điều này vẫn thường xảy ra bởi, suy cho cùng, trong dịch thuật văn học, việc trung thành tuyệt đối với văn bản gốc là điều khó có thể thực hiện được. Người dịch quan tâm nhiều nhất đến việc chuyển tải nội dung, ư nghĩa của văn bản gốc bằng sự diễn đạt qua một ngôn ngữ khác với tất cả những đặc trưng về ngữ nghĩa, cú pháp, phong cách… của nó. Mỗi ngôn ngữ lại có cách thể hiện riêng cho nên thử thách lớn nhất – nếu không nói là rủi ro lớn nhất – của người dịch là việc không trung thành với nguyên tác về nội dung hay h́nh thức, về văn phong hay ư nghĩa, về tư duy hay t́nh cảm. Có vẻ như phần lớn dịch giả chuộng một bản dịch « đẹp » hơn một bản dịch « sát » bởi ai cũng muốn bản dịch của ḿnh cũng là một tác phẩm nghệ thuật đích thực.
THÂN TRỌNG SƠN 8/2010
|
