|
Thân Trọng Sơn HƯƠNG ĐỒNG GIÓ NỘI
Từ lâu lắm rồi những tiến bộ của khoa học kỹ thuật đă từng bước mang lại những lợi ích, tiện nghi trong công việc và trong đời sống, hầu như trong lĩnh vực nào, máy móc cũng thay thế sức người để nhắm đến năng suất và hiệu quả cao hơn. Ngay trong sản xuất nông nghiệp, từ ngàn đời quen thuộc với h́nh ảnh con trâu cái cày, với người nông dân chân lấm tay bùn, bán mặt cho đất bán lưng cho trời, th́ việc cơ giới hóa đă được áp dụng rộng khắp ở tất cả mọi công đoạn với đủ chủng loại máy cày, máy bơm nước, máy gặt, máy xay … Giữa bộn bề khói bụi, có ai lắng hồn nhớ lại một thuở thanh b́nh ngày xưa, nghĩ về cảnh “ hôm qua tát nước đầu đ́nh…” , “ trên đồng cạn dưới đồng sâu, chồng cày vợ cấy con trâu đi bừa…” , “ trời mưa trời gió, đem đó ra đơm, chạy về ăn cơm, chạy ra mất đó …” ? Có ai nghe những điệu ḥ cấy lúa, ḥ đạp nước, ḥ giă gạo … trên làn sóng điện hay tại những buổi tŕnh diễn công cộng mà nhớ lại hay tưởng tượng được khung cảnh và hoàn cảnh thực sự của những câu ḥ điệu hát này ? T́m đâu những h́nh ảnh sinh hoạt đó, và những công cụ gắn liền với đời sống một xă hội nông nghiệp ? Hăy thử đến với Nhà Trưng Bày Nông Cụ của Xă Thủy Thanh, huyện Hương Thủy, tỉnh Thừa Thiên-Huế, tại khu vực Cầu Ngói Thanh Toàn.
Chiếm một diện tích khiêm tốn ở phía trái nh́n từ cửa vào, góc ngư cụ trưng bày những đồ dùng đánh bắt tôm cá ở sông, hồ, ao, hói…, mọi người có thể nh́n thấy chiếc ghe đánh cá, và hàng chục thứ khác như lưới, sáo, nơm, chẹp sưa, chẹp dày, đơm tôm, đơm cá, ṇ, sẩy, chuôm, lờ, đó…, mỗi thứ có công dụng riêng, dùng trong những t́nh huống khác nhau, không phải là ngư dân khó mà phân biệt được.
Về nông cụ th́ phong phú hơn, dạo quanh đây một ṿng là có thể h́nh dung ra quy tŕnh lao động của người nông dân để làm ra hạt gạo. Trước tiên là cày, bừa, trục, khi bắt đầu làm đất. Lại có cả h́nh ảnh con trâu với người nông dân tay cầm roi, người khoác chiếc áo tơi (áo khoác đan bằng cói hay lá kè, có thể vừa che mưa vừa chống lạnh ).
Sau khi cấy lúa c̣n phải đưa nước vào ruộng, với xe đạp nước, các loại gàu dai, gàu ṣng, gàu vảy, lúc lúa chín th́ có liềm, hái ..để thu hoạch. Hạt lúa đem về được đựng trong thúng, mủng, khối lượng lớn th́ phải có ví , bồ mới chứa đủ. Hạt lúa phải được tách cái vỏ cứng bên ngoài ( vỏ trấu ) ruột của nó mới là hạt gạo, công việc này cần đến cái cối xay lúa. Trước khi xay, lúa phải được phơi khô và quạt sạch và phải xay làm sao để cho sạch lúa và gạo không bị nát. Tài t́nh cách nào th́ gạo xay ra vẫn c̣n lẫn lộn vỏ trấu và lúa c̣n sót lại, bấy giờ là việc của xe quạt lúa và của các thứ lỉnh kỉnh khác là nia, sàng, giần. Cái nia bằng tre, h́nh tṛn, mặt phẳng, đường kính khoảng 1m. Bỏ từng nhúm gạo mới xay vào nia, hất tung mớ gạo lên rồi hứng lại. Động tác này gọi là sảy, gạo được hứng lại trên nia, c̣n vỏ trấu nhẹ bay ra và rơi xuống đất. Loại được vỏ trấu, nhưng lúa vẫn c̣n lẫn trong gạo, tiếp theo là công đoạn sàng gạo. Cái sàng tương tự như cái nia nhưng nhỏ hơn và có lỗ thưa để lọt hạt gạo. Xoay tṛn cái sàng thật nhịp nhàng, kết hợp với sảy và lắc th́ lúa sẽ túm lại ở giữa c̣n gạo lọt xuống nia. ( Thành ngữ lọt sàng xuống nia, thường dùng theo nghĩa bóng, xuất phát từ đây). Đă có gạo rồi nhưng vẫn chưa xong, muốn gạo sạch, trắng, c̣n phải giă, đó là nhiệm vụ của cái cối và cái chày. Gạo đă giă xong vẫn c̣n lẫn với cám, ít vỏ trấu c̣n sót và ít gạo vỡ hay là tấm. Vậy th́ hăy kiên nhẫn làm thêm một động tác nữa để loại trừ các thứ này. Đó là công đoạn sử dụng cái giần, dụng cụ giống như cái sàng nói ở trên với các lỗ nhỏ hơn, tấm cám mới lọt xuống được c̣n hạt gạo th́ giữ lại. Ngoài những nông cụ trên ở đây c̣n có nồi các cỡ ( nồi bảy, nồi năm, nồi ba ), chén, tô, bát, mâm, thau, lu, vại, om ….
Như vậy, từ khi cày bừa đất để gieo hạt lúa, rồi gặt, xay, giă, bao nhiêu công đoạn là bấy nhiêu công cụ, hầu như tất cả đều được sưu tầm và trưng bày ở đây, giới thiệu với khách đến xem những h́nh ảnh tưởng chỉ c̣n trong kư ức.
Tất cả những nông cụ, ngư cụ trưng bày ở đây trông thật lạ lẫm với nhiều người. Họ nh́n thấy từng vật dụng, đọc bảng chỉ dẫn để biết tên nhưng không phải ai cũng hiểu được công dụng của từng thứ, nói chi đến cách thao tác. May thay, có một người túc trực sẵn nơi đây và sẵn sàng giới thiệu cho khách từng nông cụ, tên gọi, cách sử dụng, nếu cần th́ biểu diễn làm mẫu. Đó là Mệ Ngảnh, năm nay đă 76 tuổi, t́nh nguyện làm việc này không lương, đổi lại Mệ được dành cho một góc nhỏ để cái tủ bày bán hàng lưu niệm, là những vật phẩm bằng tre, mẫu vật thu nhỏ các nông cụ trong pḥng. Đây là những sản phẩm do chính chồng Mệ làm ra bằng đôi tay khéo léo của ḿnh, rất được du khách ưa thích, làm không kịp bán. Đi một ṿng quanh pḥng để giới thiệu từng loại nông cụ, Mệ Ngảnh dừng lại trước các dụng cụ tát nước, gàu dai gàu ṣng các cỡ, và cái xe đạp nuớc. Mệ trèo lên xe vừa làm động tác mô tả việc đạp nuớc vừa nói. Trai gái ra đồng làm việc, nắng nôi cực nhọc cũng biết ḥ đối đáp nhau cho đỡ mệt, rứa rồi cũng nên t́nh nên nghĩa cả đó. Rồi Mệ cất tiếng ḥ :
- Hỡi anh đạp nước một ḿnh Cho em đạp với chung t́nh với anh. Anh c̣n đạp nước nữa thôi Cho em đạp với kết đôi nghĩa t́nh.
- Ơi em ơi, anh ngồi đạp nước ngó qua Thấy em tát nước một ḿnh anh cũng xót xa trong ḷng.
- Ơi anh ơi hai đứa ḿnh vô can vô cớ Khi không mà gặp nhau trữa ( giữa) đồng. Vương lấy chữ t́nh đêm nhớ ngày thương.
- Ơi em ơi hai đứa ḿnh không phải bà con thân thích Không phải máu huyết mẹ sinh Khi không mà gặp nhau trữa đồng Mà thương đoạn nhớ đành Đó là ông trời côi ( trên) đă định Nên hai đứa ḿnh mới thương nhau.
Ở góc bên phải của Nhà Trưng Bày chẳng có nông ngư cụ nào hết mà là các vật dụng sinh hoạt, một cái quạt mo đặt trên một cái chơng ( giường nhỏ), hai chiếc gối, bên cạnh có treo một cái nôi, tất cả đều bằng tre. Tưởng chừng như không có ǵ để nói ở đây, nhưng thật bất ngờ, Mệ vẫn dừng lại và kể : Mới đầu vợ chồng thương yêu nhau lắm. Thằng chồng nói, kê đầu trên gối tre không êm, em kê trên tay anh ń. Rứa mà tới khi con đầu ḷng mới mấy tháng hắn đă nghe ai đó dỗ ngon dỗ ngọt mà bỏ lơ con vợ. Làm thân đàn bà khổ lắm, con vợ biết làm chi mô, cứ than thân trách phận như ri ń :
Ơi anh ơi, hai đứa ḿnh đoạn t́nh bối rối Anh không nhớ khi dang tay thế gối cho em kê. Rượu nồng ai phục anh đă say mê Anh quên t́nh chồng nghĩa vợ để mấy lời thề cho em mang.
Ơi anh ơi con chim xa rừng c̣n thương cây nhớ cội Anh xa em rồi tội lắm anh ơi.. Chả thà anh không thương em th́ thôi Đă thương em rồi có một đứa con trẻ anh lại bỏ em khúc nôi nửa chừng. Ơi anh ơi em xa anh chưa đầy tháng Mà nước mắt lai láng hết hai mươi tám đêm ngày. Răng chừ nước ráo ḷng may Nước sông Hương hết chảy duyên nợ này em mới hết thương anh !
Cũng may là thằng chồng c̣n biết nghĩ, nghe con vợ nói rứa hắn cũng động ḷng mà quay trở lại :
Thôi th́ thôi em ơi Răng chừ đá dựng bể tư, Núi kia thành b́nh địa Khi nớ anh mới dứt từ nghĩa em !
Hỏi Mệ Ngảnh mệ sáng tác những bài này thế nào, mệ nói thiệt t́nh mệ có biết chi mô, mệ chỉ học b́nh dân học vụ, cả đời làm nông làm ruộng, nhưng bày đặt hát ḥ đối đáp như ri th́ quen lắm rồi. Tất cả là ḥ giă gạo cả đó, bắt đầu môt người xướng “ khoan ơi khoan mời bạn ḥ là ḥ ờ ơ ớ khoan … “, ḥ một câu th́ mấy người khác đệm vô “ hờ ơ hớ ơ …” ( gọi là “xô” ) rồi cứ thế cho đến hết bài. Cái nhà trưng bày ni, kêu là nhà truyền thống cũng được, xă làm năm 2006, đến năm 2008 th́ tu bổ thêm thắt vô nhân kỳ lễ hội chi đó trên Huế. Khách về chơi đông lắm, Tây Ta đều có, thấy vui mệ mới đặt bài ḥ như ri :
Cầu Ngói Thanh Toàn có hàng cây xanh Cây cao gió mát nở nhiều cành Lại thêm điện đài xung quanh Hỡi bà con ơi nh́n xem nhà truyền thống xă Tân Thanh Hai ngh́n lẻ tám rạng danh tuyệt vời.
Rứa mà họ vỗ tay ầm ầm. Họ thích th́ mệ cũng vui.
Rời Nhà Trưng Bày qua cầu bước ra sân trước, khách đến chỗ khu chợ buổi chiều vắng khách, hàng quán đă dẹp gần hết. Gần bờ sông có quán giải khát khuất sau mấy hàng chậu cây cảnh, chỗ ngồi hướng ra sông Như Ư, chiều gió lộng mát rượi. O chủ quán từ trong bước ra vồn vă. Phải là khách phương xa đến th́ tui tặng cho mấy câu ḥ :
Quê tôi có chiếc cầu xinh Chiếc cầu rất đẹp uốn ḿnh bắc ngang. Tên gọi Cầu Ngói Thanh Toàn Về cầu gió mát ngắm bảo tàng cây xanh. Em về Cầu Ngói quê anh Nếu em không biết để anh đưa về.
Lạ chưa, sao cái xă ở vùng quê lại có nhiều “nghệ sĩ nhân dân” thế này ? Chuyện văn làm quen, lại càng ngạc nhiên khi nghe O Ḱnh ( tên O chủ quán ) nói: Tui c̣n đặt bài ḥ kể hết chuyện Lưu B́nh Dương Lễ nữa đó. Chừ không ḥ nhưng tui đọc cho mà nghe.
Dương Lễ : Châu Long em ơi tới đây anh hỏi Có bạn hiền tên gọi Lưu B́nh Công danh v́ ngộ chịu cảnh lênh đênh Nay chừ em cầm đàn ra đi nuôi bạn Thay thế mặt ḿnh có đặng không ? Châu Long : Vâng lệnh phu lang trướng hạ Thiếp thay chồng nuôi bạn thiếp sợ bỏ quá pḥng không Nuôi Lưu B́nh hết khúc giang đông Em sợ lửa gần rơm lâu ngày cũng cháy lỗi đạo với chồng chàng ơi. Dương Lễ : Hỡi em ơi Ơn hiền thê ngàn năm ghi tạc Nghĩa hữu bằng bát ngát năm canh. Thiếp cứ nuôi Lưu B́nh kiếm đặng công danh Dẫu lửa gần rơm lâu ngày có cháy cũng đành nàng ơi. Châu Long : Nghe lời chàng phân qua mấy lời thật là đáo để Dặm quan hà đâu kể bao nài Sợ ḷng quân tử tài cao Em dời chưn qua khỏi cửa má hồng đào lạt phai. Dương Lễ : Em đừng đem ḷng nghi ngại Chữ chung t́nh kết ngăi phu thê Em cứ nuôi Lưu B́nh cho bảng yết danh đề Ai có tấm ḷng điêu chạ có nhật nguyệt đôi vành chứng minh. Châu Long : Nghe lời chàng thề cùng nhật nguyệt Chữ chung t́nh da diết keo sơn Chàng đừng nghe tiếng quyển giọng đờn Cứ y lời ấy thiếp nguyện xách nón mang vàng ra đi. Dương Lễ : Nhớ tới Châu Long lệ tuôn đôi mắt Nhớ tới bạn Lưu B́nh ruột thắt tày da Thiếp mà giữ trọn đào ba Chàng nay đâu dám đắm nguyệt say hoa lỗi nguyền…
Đọc đến ngang đây nh́n ra trước sân thấy mấy cô gái Tây đạp xe đi tới, O Ḱnh vội vàng : Thôi để bữa khác, rồi chạy ra chào mời khách.
Thật đáng trân trọng sáng kiến của ai đó đă sưu tầm những nông cụ phản ảnh nền văn minh nông nghiệp một thời và đem trưng bày ở đây như là những di sản văn hóa cần được bảo tồn, lại càng có ư nghĩa hơn khi chúng được đặt trong khu vực Cầu Ngói Thanh Toàn, đă được công nhận là một di tích lịch sử. Mong sao việc làm này được tiếp tục, biến Nhà Trưng Bày thành một nhà bảo tàng, phong phú hơn, đầy đủ hơn, kèm theo vật trưng bày là những bảng chỉ dẫn chi tiết, giải thích hướng dẫn công dụng. Và ngoài nghề nông c̣n những ngành nghề cổ truyền khác nữa, tưởng cũng nên lưu giữ lại. Nếu không th́ tất cả sẽ ch́m vào quên lăng, một mất mát to lớn cho thế hệ trẻ muốn t́m về cội nguồn.
Và cũng thật đáng quư những người như Mệ Ngảnh, O Ḱnh, rất thoải mái tự nhiên ǵn giữ phát huy những câu ḥ điệu hát đặc trưng của quê hương, cũng là một thứ di sản văn hóa có giá trị. Việc làm đầy ư nghĩa này, những con người b́nh dị này đă góp phần làm cho hương đồng gió nội không bị bay đi ít nhiều !
THÂN TRỌNG SƠN
|
