Vơ Hương An
KHO TÀNG CHÔN
GIẤU TRONG ĐẠI NỘI,
SỰ THỰC HAY TIN ĐỒN?
Đại Nội ở
đâu?
Người Huế
quen gọi nơi này là Đại Nội, sách vở và người nơi khác gọi là hoàng thành.
Cơ sở vật chất của Kinh đô Huế xưa do Nhà Nguyễn xây dựng gồm Kinh thành Huế,
bên trong có Đại Nội; trong Đại Nội có Tử Cấm thành, tất cả cùng nằm trên trục
tây bắc - đông nam. Mời xem bản đồ.
Xa xứ,
nghe tin đồn
Bấy giờ vào khoảng năm 1987, người viết đang sống tại Đà Nẵng. Một người bà con
có việc vào Đà Nẵng, ghé thăm, nói chuyện quê nhà, có hỏi “Anh ở Đà Nẵng có nghe
nói nhà nước đào được kho vàng trong Đại Nội không? Họ nói nhà nước biết được
kho vàng để đào là do người con vua Duy Tân cung cấp bản đồ để đổi lấy việc
chính quyền cho phép ông ta đem hài cốt vua cha về cải táng tại An Lăng”. Tôi
trả lời không biết. Trong hoàn cảnh của tôi lúc bấy giờ, mang thân phận một cựu
tù cải tạo, ngày ngày đi làm thợ chạy máy của một hợp tác xă sản xuất văn pḥng
phẩm, kiếm cơm không đủ ăn, làm chi có th́ giờ để nghe ngóng chuyện gần chuyện
xa này nọ. Năm sau, khi có dịp về thăm Huế, nhớ lại việc này, tôi đem ra hỏi một
số người, đa số không biết, c̣n người tạm gọi là "biết", "có nghe nói" th́ tin
tức mơ hồ, cũng chỉ là tin đồn. Khi gặp người cháu là công nhân viên của một cơ
quan đóng trong Đại Nội và hỏi th́ câu trả lời là “Chuyện kho vàng kho bạc cháu
không biết, chuyện vua Duy Tân cháu cũng không biết nhưng có một thời gian đâu
chừng tuần lễ, người ta cấm vô ra Đại Nội. Coi như Đại Nội bị phong tỏa, không
biết việc chi.”
Cuộc hồi
hương muộn màng
Nhà Nguyễn là triều đại quân chủ cuối cùng của Việt Nam, trị v́ 143 năm
(1802-1945), trăi qua 13 đời vua mà Duy Tân là đời vua thứ 11. Năm 1907, người
Pháp gây áp lực buộc vua Thành Thái phải thoái vị, lấy cớ ông bị tâm thần mà
thực chất là mang tinh thần chống đối; họ đồng ư để ông chọn hoàng tử thứ 5 tên
Vĩnh San, mới 8 tuổi (ta) đưa lên kế vị, tức vua Duy Tân (1907-1916). Thông
minh, yêu nước, tuy chưa có kinh nghiệm về chính trị nhưng với bầu máu nóng hừng
hực của tuổi 16, vua đă tham gia cuộc binh biến tại Huế vào tháng 5 năm 1916 do
hai ông Trần Cao Vân và Thái Phiên cầm đầu, nhằm lật đổ người Pháp tại Trung kỳ
nhưng thất bại. Vua bị bắt và sau khi chiêu dụ vua trở lại ngai vàng không được,
Pháp đă đày cả hai bố con sang đảo Réunion, một thuộc địa khác của Pháp ở Phi
châu. Trong Thế chiến II (1939-1945), Cựu hoàng Duy Tân tham gia hàng ngũ kháng
chiến Pháp trong phe tướng De Gaulle chống lại Quốc xă Đức. Ở vào tuổi trung
niên, có ư thức chín chắn về chính trị, có mối quan hệ tốt với người cầm đầu
nước Pháp lúc bấy giờ là tướng De Gaulle, Cựu hoàng Duy Tân đang có một toan
tính cho một nước Viêt Nam độc lập và tiến bộ nhưng đành bỏ dở ở tuổi 45 do tử
nạn trong chuyến bay ngày 25/12/1945 trên không phận Phi châu. Sau một thời gian
vận động, Hoàng tử George Vĩnh San (Nguyễn Phúc Bảo Vang) cùng chị em trong gia
đ́nh đă đem di cốt Cựu hoàng từ Phi châu về Huế và làm lễ cải táng rất long
trọng vào tháng 4 năm 1987 tại An Lăng, nơi nội tổ của vua là Dục Đức và phụ
vương là Thành Thái vốn đă an nghỉ ở đó từ mấy mươi năm về trước.
Có lẽ cuộc
trở về cố hương này của Cựu hoàng vào năm 1987 cùng với việc phong tỏa Đại Nội
trong một thời gian ngắn vào thời gian đó đă dấy lên lời đồn về sự khai quật kho
vàng trong cung cấm như đă nói trên. Thực hư của kho báu này chưa thể xác
minh nhưng chuyện chôn giấu kho tàng trong Đại Nội là điều có thật, sử sách ghi
chép giấy trắng mực đen rơ ràng.
Kho tàng t́m được dưới triều Thành Thái
Bấy giờ là
tháng 6 (âm lịch) năm Thành Thái thứ 11, dương lịch là tháng 7 năm 1899. Lúc đó,
vua 20 tuổi, đă trưởng thành, Phủ Phụ chính đă băi bỏ, vua trực tiếp cầm quyền
với sự phụ giúp của Viện Cơ Mật gồm thượng thư 6 bộ. Trong phiên hội thương (1)
trong tháng ấy, Khâm sứ Trung kỳ Boulloche nói cho các đại thần Viện Cơ Mật biết
ông ta có nhận được một giấy báo cùng qua lời kể của Hoằng Trị Quận vương Hồng
Tố (em vua Tự Đức), th́ trong các đời Minh Mạng (1820-1840), Thiệu Trị
(1841-1847), các vua đă cho chôn nhiều vàng bạc trong khu vực Đại Nội, nay biết
rơ nơi chôn giấu, yêu cầu Nam triều hợp cùng Ṭa Khâm lập hội đồng khai quật.
Viện Cơ mật tŕnh lên, vua chuẩn y và hội đồng khai quật thành h́nh. Bên Nam
triều có: Quận vương Hồng Tố, Thượng thư bộ Công Nguyễn Thuật, Thượng thư Bộ Lễ
Huỳnh Vĩ, Quận công Ưng Huy, Tham biện Tôn Thất Hoài Điển. Phía Pháp có hai đại
diện là Hội biện Sô Lê và Đô Ty.(2)
Một trăm phu
mạnh khỏe được triều đ́nh cấp theo hội đồng làm việc. Kết quả, người ta đào được
một hầm bạc thoi, loại bạc thoi tam tích ngân điều mà dịch giả Cao Tự
Thanh đă dịch là bạc ba vết và chú thích rằng đấy là loại bạc chuẩn của
triều Nguyễn, trên thân có 3 cụm chữ triện.
Theo đề nghị
của Boulloche, tất cả số bạc thoi này giao cho bộ Hộ quản lư. Thượng thư bộ Hộ
Trương Như Cương sẽ cùng Hộ biện Đô Ty chở ra Ngân hàng Hải Pḥng đổi thành tiền
giấy, dùng chi vào việc công ích. Trong một cuộc hội thương sau đó, Khâm sứ
Boulloche báo cho biết mỗi nén bạc đổi được 15 đồng 5 hào, trừ phí tổn chuyên
chở và thuế Thương chánh (100 đồng đóng 1 đồng) th́ “…tổng cọng c̣n 460.350
đồng, hiện gởi ở Ngân hàng Thượng Hải, mỗi năm tiền lăi được 2%, khoản lưu kư
300.000 đồng th́ ngân hàng ấy cho vay mỗi năm lấy lăi 5.5%, c̣n khoản ngoại kư
150.350 đồng trả lăi 2%, nếu bản quốc cần dùng th́ lấy ở Ngân hàng Đà Nẵng. Bề
tôi Cơ mật viện nghĩ xin ưng thuận, bèn do Phó Ngân hàng Saigon Ma Di biên nhận
hai tờ, một tờ biên nhận ngoại kư 160.350 đồng trả lăi 2%, một tờ biên nhận bản
quốc cho vay 300.000 đồng trả lăi 4% , đến hạn giao trả. Bộ hộ tâu lên, chuẩn
cho thi hành, giao hai tờ biên nhận ấy cho Phủ Nội vụ nhận giữ, hàng năm tới quư
khố chiểu số nhận tiền lăi. " (Đại Nam Thực Lục chính biên đệ lục kỷ, Phụ
biên, bản dịch của Cao Tự Thanh, gọi tắt Thực lục 6-PB, Điều 0917, tr.352-353)
Có lẽ tin tức
về cuộc đào bới t́m của chôn giấu này trong Đại Nội loan ra ngoài không ít nên
Thực lục đă ghi nhận sự kiện với một chi tiết cho thấy hội đồng đă làm việc rất
thận trọng, ấy là “Trước nay, việc đào bới t́m của cốt phải rơ ràng chi tiết
nhằm tránh việc người sau nghi ngờ đào bới, để không bao giờ c̣n xảy ra chuyện
như thế nữa. Kế chuẩn cho Quản biện Thị vệ Tôn thất Hoài Điển đốc suất quan binh
trong đại nội lấp chặt những nơi đào lên, sửa lại như cũ. ” (Sách đă dẫn,
tr.352)
Đào mả không Bài
Có lẽ việc
đào bới t́m kiếm kho tàng thành công của Khâm sứ Bulloche theo nguồn tin của
điểm chỉ viên đă "khích lệ" người sau nên đến Huế nhận chức Khâm sứ Trung kỳ vào
đầu năm 1912, th́ một năm sau đó Mahé đă gây sửng sốt và bàng ḥang cho các đại
thần Phủ Phụ chính khi đề nghị lập hội đồng đào bới t́m vàng bạc; lần này không
phải trong Đại Nội mà ngay trong lăng Tự Đức, nơi căn giữa của điện Ḥa Khiêm!
Sự việc xảy ra trong khoảng cuối năm 1912-đầu năm 1913. Thực lục 6 Phụ biên ghi
nhận như sau:
"1815 . Khâm sứ đại thần Mahé hội thương nói nghe báo ở gian giữa điện
Ḥa Khiêm vốn có chôn nhiều vàng bạc, nên bàn ủy Hữu Tôn khanh Phủ Tôn Nhân Ưng
Hào, Tả Tham tri bộ Lễ Mai Hữu Dực, Phụng hộ Phó sứ Tùng Lễ hội đồng với hai
viên Hội biện Lại Hộ lập tức tới nơi đào lên lấy số vàng bạc ấy giao cho Phủ Nội
vụ để làm việc có ích. Bề tôi Phủ Phụ chính kính chiểu tôn điện là nơi trang
trọng, ai báo tin ấy hư thực chưa rơ nhưng thế khó bàn bạc cản trở [VHA
nhấn mạnh] nên bàn định chờ xem khám nghiệm thế nào sẽ có thưởng phạt để tỏ
rơ sự khuyến khích trừng phạt. Bèn ghi lại biên bản tâu lên để vua rơ. Sau đó
hội đồng đào lên, qua hơn 10 ngày không có ǵ cả, kế quư ṭa nói đă có lời Toàn
quyền đại thần bàn dừng lại để khỏi ngờ vực náo động. Ngày 30 tháng giêng năm
sau chuẩn lấy Hiệp biện đại học sĩ Thượng thư bộ Lễ Huỳnh Côn, Tham tri bộ Lễ
Cao Đệ cùng Hội biện Lại chính, Đốc công cùng các viên trong hội đồng tới nơi
xét khám trù nghĩ lấp lại như cũ, dự trù chi phí hơn 2.000 đồng, bàn trích tiền
lưu lại chi biện. Khâm sứ Mahé cũng v́ việc ấy không có hiệu quả nên tháng 3 năm
sau về nước (về việc này đại thần bộ Công Nguyễn Hữu Bài không dự, đương thời có
câu “Bỏ vua không Khả (tức nguyên Thượng thư sung đại thần quản lănh Thị vệ Ngô
Đ́nh Khả), bới mả không Bài) (Sách đă dẫn, tr.626-628). [Theo dịch giả,
nguyên văn câu này viết chữ nôm]
Chỉ vài hàng vắn tắt nhưng qua đó có thể thấy rơ thái độ hung hăng, trịch thượng
của Mahé, muốn làm cho bằng được và sự ngỡ ngàng, lúng túng khó xử của các quan
-- "thế khó bàn bạc cản trở". Động đến mồ mả của thường dân đă là
việc quan trọng huống hồ là lăng tẩm của một ông vua. Trong khi các quan gần như
thảng thốt nghẹn ngào không (dám) nói nên lời th́ người duy nhất lên tiếng cản
trở là Thượng thư bộ Công Nguyễn Hữu Bài, và tin này khi tiết lộ ra ngoài đă
được dư luận chốn kinh đô ghi nhận qua câu vè "Đào mả không Bài". Thực lục ghi
là "Bỏ vua không Khả, bới mả không Bài" nhưng người Huế quen thuộc với "Đày
vua không Khả, Đào mả không Bài" hơn. Có lẽ Quốc Sử Quán thấy chữ đày
nặng quá nên thay bằng bỏ cho nó nhẹ đi. Về chữ mả cũng không nên
hiểu cụ thể sát rạt là nơi có nắm xương người đă khuất yên nghỉ dưới ba thước
đất mà nên hiểu là trong khuôn viên lăng vua, giới hạn bởi la thành, là thành
xây bao bọc khuôn viên ở ṿng ngoài.
Năm xảy ra sự việc này vua Duy Tân mới được 14 tuổi (ta) nhưng đă ư thức sâu sắc
nên có thái độ phản đối gay gắt như khiển trách các đại thần và không tiếp khách
Pháp, Toàn quyền Albert Sarraut ở Hà Nội được tin phải ra lệnh ngưng ngay việc
làm thất nhân tâm đó và vào Huế giải quyết tạm ổn. Tuy nhiên vết thương ḷng này
cùng với việc vua cha Thành Thái bị truất phế và an trí ờ Ô Cấp không dễ ǵ
nguôi ngoai nên hai năm sau , khi Trần Cao Vân bí mật liên lạc và dâng mật sớ
gợi lại những việc làm mang tính cường đạo của Pháp thực dân th́ vua hưởng ứng
việc chống Pháp ngay.
Kho tàng
t́m được dưới triều Duy Tân
Lần t́m được hầm bạc dưới triều Thành Thái là do phản quốc chỉ điểm nhưng lần
phát hiện hầm bạc dưới triều Duy Tân là do t́nh cờ. Bấy giờ là mùa Thu, tháng 7,
năm Duy Tân thứ 9 (tháng 8 năm 1915), vua mới 16 tuổi, c̣n vị thành niên nên
việc triều chính do Phủ Phụ chính đảm trách.
Tử Cấm thành trong Đại Nội có 7 cửa vào ra (Đại Cung môn, Hưng Khánh, Đông An,
Nghi Phụng, Tường Loan, Tây An và Gia Tường) trong đó hai cửa Tường Loan và Nghi
Phụng mở ra ở mặt bắc (xem số 5 và 6 trên bản đồ) để tiện vô ra Đại Nội bằng cửa
Ḥa B́nh.
Lúc bấy giờ, đang khi biền binh đào đất ở cửa Tường Loan để sửa ống nước th́
đụng phải một hầm gạch. Thấy sự lạ, 3 viên quan phụ trách giám sát công tŕnh là
Lang trung bộ Công Nguyễn Văn Hiền, Kiểm biện Nguyễn Thuận Phát và Bang biện
Trần Đỉnh lập tức cho dừng công tác và báo lên Phủ Phụ chính. Phủ báo ngay cho
Khâm sứ Charles và tất cả cùng đến tại chỗ chứng kiến việc đào bới. Trong hầm
gạch có nhiều ḥm gỗ, hai đầu ḥm có đai sắt để giữ chặt nhưng gỗ đă mục vỡ, để
lộ bạc thoi trong đó. Biết đấy là bạc của Đại Nội, Khâm sứ Charles và Phủ Phụ
chính cử ngay một hội đồng giám sát việc khai quật. Hội đồng, bên phía Nam triều
có Tả tôn khanh Ưng Huy, Tham tri bộ Hộ Hồng Khẳng, Tham biện Phủ Phụ chính Đặng
Ngọc Oánh, Quản biện Thị vệ Nguyễn Văn Liên, Thị lang bộ Công Phạm Hữu Điển; bên
phía Pháp có Hội biện Châtel của bộ Lại và Hội biện Orband của bộ Hộ.
Khi việc đào bới hoàn tất, hội đồng kiểm kê, thấy có tất cà có 60 ḥm gỗ chứa
tổng cộng 10.000 hốt bạc, 1 đồng kim tiền, khắc chữ Phú thọ đa nam (giàu
có, sống lâu, nhiều con trai) một đồng tiền đồng đỏ (cũng khắc chữ’Phú thọ đa
nam’), 28 đồng tiền đồng và một tấm bia đá. Trên bia đá khắc 16 chữ Giáp ngọ
cát nhật, thập vạn bạch câm (kim). Vĩnh cung quốc dụng, Thùy cảm hoặc xâm
('Giáp ngọ ngày tốt, Mười vạn bạc ṛng, Lưu làm quốc dụng, Ai dám riêng ḷng’
Thực lục 6-PB, tr.352). Phủ Phụ chính đem việc tâu vua rơ, vua Duy Tân chỉ thị
hăy bàn định cách sử dụng số bạc đó sao cho hữu ích và hợp lư. Bấy giờ, Thế
chiến I (1914-1918) đang diễn ra kịch liệt ở châu Âu và Pháp đang lâm chiến với
Đức; vua và các quan Nam triều đều có bỏ tiền túi ra đóng góp giúp đỡ quân phí
và chính quyền Pháp ở Đông Dương cũng đă phát hành công trái đế giúp chính quốc.
V́ vậy, trong phiên hội thương tiếp sau vụ khui hầm bạc, Khâm sứ Charles, sau
khi bày tỏ sự biết ơn về việc vua quan Nam triều nhiệt t́nh đóng góp giúp đở
quân phí, đă đưa ra đề nghị "... hiện nay có bán trái phiếu quân dụng, nếu
giao 20.000 đồng trong khoản bạc này và nhà nước xuất ra 50.000 đồng, cộng
70.000 đồng mua trái phiếu ấy th́ ngày khác tiền lăi sẽ chiểu theo trả lại
hết,đó cũng là một cách giúp đở binh phí. C̣n nạn dân bị lụt ở Bắc kỳ, nghĩ nên
cấp 10.000 đồng. Tới như các nhà thương, nhà thuốc, pḥng thuốc ở Trung kỳ, chi
phí vẫn c̣n dư dật, việc cấp cho 10.000 đồng xin đ́nh lại. C̣n lại số bạc bao
nhiêu cứ do Phủ Nội vụ vào sổ lưu trữ sẽ nghĩ tiếp." (Thực Lục 6-PB, Điều
0917, tr.352-353)
Phủ Phụ chính, sau khi bàn bạc đă đi đến quyết định: 10.000 hốt bạc quy ra tiền
là 150.000 đồng. Trước hết xin trích ra 1.000 hốt kính dâng vua, giao cho Phủ
Nội vụ (3) cất giữ, khi nào vua cần chi tiêu việc ǵ th́ chỉ thị Phủ Nội vụ thi
hành, c̣n lại, chi 70.000 đồng cho công trái, cấp 10.000 đồng cho nạn dân Bắc kỳ
(số dư, không thấy Thực lục nói để vào đâu, dùng vào việc ǵ). Vua chuẩn y.
Đến ngày 29 tháng 8 (ta, ), cũng ở khu vực cửa Tường Loan, "...trong khi đào
gạch lát nền lại chạm vào một phiến đá, ngẩu nhiên nhặt được một đồng tiền đồng
hạng lớn, nghĩ là hầm chôn bạc, cũng lập tức tŕnh lên bề tôi Phủ Phụ chính
trước mặt tâu lên đưa vua tới xem, lại bàn với Khâm sứ đại thần Charles tới xem,
bàn nghĩ đào lên. Phụng lời chuẩn y bèn ủy cho hội đồng quư quan Nam quan lần
trước phái sức binh đinh đào lên, lấy được một đồng kim tiền (khắc chữ Minh Mạng
thông bảo, trở xuống cũng thế) 1 đồng tiền đồng đỏ, 28 đồng tiền đồng, một tấm
bia đá (trong khắc 16 chữ ‘Minh Mạng Giáp ngọ, Tàng thập vạn ngân, Quốc nô phất
quỹ, Vĩnh tích trần trần – Minh Mạng Giáp ngọ, Cất bạc trăm ngàn, Của nước không
thiếu, Chất chứa muôn vàn) và 70 cái ḥm gỗ, hội đồng mở ra kiểm điểm lại được
10.000 hốt bạc thỏi, cũng giao Phủ Nội vụ nhận giữ, dâng phiến tâu lên để vua rơ.
" (Sách đă dẫn, tr.693-695)
*
Việc 3 lần
đào được hầm bạc trong Đại Nội đă được ghi vào sử sách hẳn hoi cho phép chúng ta
có thể đặt ra những câu hỏi sau:
-Ngoài bạc,
liệu các vua có chôn vàng không?
Có thể là
không, v́ kho tàng triều Nguyễn không có nhiều vàng đến mức phải chôn bớt để
dành cho con cháu về sau. Huống nữa, nếu có th́ cũng dùng khá nhiều để trả nợ
chiến phí cho Pháp và Tây Ban Nha dưới triều Tự Đức, hoặc nếu c̣n chăng nữa th́
tướng Tôn Thất Thuyết cũng đă cho chuyển cùng với bạc ra căn cứ Tân Sở ở vùng
núi tây bắc Quảng Trị trong các năm 1883,1884 khi triều đ́nh có kế hoạch xây
dựng cơ sở dự pḥng khi Pháp đánh chiếm Huế và kinh đô thất thủ. Sáng ngày
5/7/1885, khi quân Pháp chiếm Đại Nội, vào cung Diên Thọ thấy mâm vàng dọn bữa
ăn sáng cho Bà Từ Dũ (mẹ vua Tự Đức) c̣n dở dang, lại bắt gặp trong Duyệt Thị
đường cả trăm thùng bạc nén, có lẽ chưa kịp chuyển ra Tân Sở (BAVH, No2, 1920,
tr.291). Trong 3 lần t́m được, hoặc do điểm chỉ hoặc t́nh cờ, cũng chỉ toàn hầm
bạc với số lượng không phải lớn lắm.
-Liệu đấy có phải đấy là những hầm bạc cuối cùng?
Có thể là không. Ba hầm với tổng số 30,000 thoi bạc không phải là một số lượng
lớn. Kho tàng phải có nhiều hơn nữa, nghĩa là phài có các hầm khác nữa chưa được
khám phá.
-Việc chôn giấu này có bản đồ chỉ dẫn không?
Hẳn là nhất định phải có bản đồ chỉ nơi chôn giấu để lại cho đời sau. Trong dân
gian, không có một ai để của chôn giấu cho con cháu mà lại không có một chỉ dẫn
cụ thể dưới hính thức này hay h́nh thức khác để t́m kiếm, thu hồi, huống hồ là
vua. Vậy, ai hay cơ quan nào của triều đ́nh giữ các bản đồ này?
Mấu chốt của vấn đề về kho tàng bí mật trong Đại Nội là ở đây. Vua? Viện Cơ Mật?
Phủ Phụ Chính? Nội Các? Phủ Nội Vụ? Dù là ai hay cơ quan nào nắm giữ các bản
đồ này th́ cũng phải có việc truyền thừa từ đời vua này sang đời vua khác qua
trung gian các quan phụ chánh, cũng tương tự như sự chuyển giao valise chứa mật
mă nguyên tử của Tổng thống Mỹ vậy. Không phải một bản đồ chung cho các hầm
mà mỗi hầm là một bản đồ v́ việc chôn giấu được thực hiện từ đời vua này qua đời
vua khác và mỗi đời vua hẳn không chỉ một lần, tùy thuộc số lượng dự trữ thặng
dư của kho tàng. Quả thật đây là một nét bí mật của triều Nguyễn./
VƠ HƯƠNG-AN
--------------------------
Chú thích:
(1) Hội thương là buổi làm việc chung thường kỳ giữa Phủ Phụ chính hay Viện Cơ
Mật cùa Nam triều và Ṭa Khâm sứ Trung kỳ để bàn thảo về những việc cần làm.
(2) Không rơ tên viết theo tiếng Pháp của hai viên chức này. Hội biện hay Hội lư
là viên chức cao cấp của Pháp làm việc bên cạnh các bộ quan trọng của Nam triều,
vừa cố vấn vừa giám sát.
(3) Cơ quan quản lư kho tàng của vua
Tài liệu tham khào:
-Quốc Sử Quán triều Nguyễn, Đại Nam Thực Lục chính biên đệ lục kỷ, Phụ biên,
bản dịch tiếng Việt của Cao Tự Thanh, gọi tắt Thực lục 6-PB, Nxb Văn hóa -Văn
nghệ, 2012.
-A. Delvaux, La prise de Hue par les Francais, 5 Juillet 1885, B.A.V.H,
No2, 1920
-Vơ Hương-An, Từ Điển Nhà Nguyễn, Nam Việt, California, 2012
art2all.net |