7*  Những bài chính luận trữ tình đi về đâu ?

Song song với việc viết nốt phần cuối của cuốn tiểu thuyết dang dở từ mấy năm trước, tôi cũng bắt đầu viết một số bài chính luận.

Tôi nghĩ có thể tự nhận xét ưu khuyết điểm của mình  trong việc viết lách. Thời trung học và cả ở đại học, tôi thường có điểm cao trong lớp về các bài luận văn. Tuy nhiên  tôi không muốn đi vào con đường nghiên cứu vì tôi học sinh ngữ và các cổ ngữ khá lơ mơ. Tôi biết rõ muốn nghiên cứu, ở đây là nghiên cứu văn học, ngoài khả năng phân tích, tổng hợp, lý luận và sáng tạo, phải thông thạo ít nhất vài ngoại ngữ và cổ ngữ mới có thể đọc được những tác phẩm cần thiết cho việc nghiên cứu. Tôi không thể đi theo con đường này. Tôi muốn theo đuổi việc sáng tác và tuy biết rằng tôi hơi thiên về lý trí, có thể làm cho tác phẩm khô khan nhưng tôi nghĩ mình có thể khắc phục được. Ngoài ra đối với những vấn đề thời sự chính trị, xã hội hay văn học, tôi thấy mình có thể nắm bắt vấn đề một cách nhạy bén, có cách lý giải độc đáo và viết với phong cách của người sáng tác nên thỉnh thoảng rôi cũng viết một số bài chính luận loại này. Bùi Minh Quốc  và tôi gọi là chính luận trữ tình, Quốc  làm thơ và tôi viết văn xuôi.

Sau bài nhận định về cuốn nhật ký của giáo sư Nguyễn Ngọc Lan, tôi nung nấu để viết hai bài, một bài về thành phố Đà Lạt và một bài viết về chính trị, văn nghệ và sám hối nhân đọc tập thơ của Đông Trình, một người bạn cũ. Tôi có thể viết nhanh, ít sửa chữa nhưng trước đó suy nghĩ rất lâu.

Bài viết về Đà Lạt có thể nói tôi suy nghĩ hàng năm trời. Mỗi lần từ nhà ra phố, đi dọc theo hồ Xuân Hương là khoảng đường yên tĩnh tôi thường suy nghĩ về vấn đề, mỗi lúc lại phát hiện ra một ý mới hay triển khai thêm các ý cũ. Tôi nghiệm thấy sáng tác về  vẻ đẹp của Đà Lạt rất khó, dù là văn học, âm nhạc hay hội họa, nhiếp ảnh. Đã có bao nhiêu tác phẩm ca ngợi Đà Lạt nhưng phần nhiều hời hợt sáo mòn. Cũng ngàn thông, ngàn hoa, sương mù, hồ thác, phố núi...nhưng  làm sao lột tả được vẻ đẹp đích thực và lạ lùng của xứ sở này thật không dễ dàng. Các văn nghệ sĩ dù ở Đà Lạt lâu hay chỉ đi qua  một vài ngày đều có thể rung cảm để có được một bài thơ, một truyện ngắn, một bức tranh, một bản nhạc, một bức ảnh nhưng đã có mấy tác phẩm tồn tại với thời gian và trong lòng công chúng.

Đà Lạt không chỉ là vẻ đẹp mà còn là nỗi đau. Đà Lạt không chỉ dịu dàng mơn trớn mà còn khắc nghiệt phũ phàng. Tôi nghĩ nhiều đến không những chỉ nắng vàng giữa trời biếc xanh gió vi vu ca hát mà còn sự lạnh giá và những cơn mưa cuồng gió giật. Tôi thấy mặt hồ Xuân Hương không chỉ êm đềm tĩnh lặng mà còn đục ngầu cuộn sóng hung dữ. Bên cạnh những cô gái má hồng tràn đầy sinh lực là những bệnh nhân rên siết vì chứng phong thấp và hen suyễn. Trên những chiếc áo len trăm sắc tuyệt vời tài hoa tôi thấy hình ảnh những phụ nữ gò lưng mười bốn giờ một ngày trên máy đan hay hầu như không rời tay khỏi đôi kim. Nơi những bắp sú, su lơ và các loại rau quả xanh mướt, căng tròn mời gọi du khách tôi nhớ đến những ngày tháng dài người nông dân đẫm mình trong bùn lầy, phân hóa học và thuốc trừ sâu. Giữa những chiếc xe hơi đời mới bóng lộn, những bàn tiệc ê hề sang trọng, các buổi họp quanh năm suốt tháng của đủ loại quan chức với hàng trăm nghị quyết, kế hoạch, chính sách, văn bản, hô hào, tôi thấy thấp thoáng những người ăn mày nằm lăn giữa bùn lầy trong chợ, những người phu khuân vác chỉ có công cụ lao động là chiếc đòn gánh và sợi dây thừng, những người bán rau quằn mình dưới gánh nặng từ ngoại thành lên đường ra chợ khi trời chưa mờ sáng còn lạnh buốt xương da. Đằng sau khách sạn sang trọng, mang bảng hiệu tư nhân hay nhà nước, bên trong những quán café, karaoke đèn mờ tưởng như thanh lịch tương xứng với thành phố ngàn hoa thơ mộng lại ẩn nấp những ổ mại dâm trá hình mà người bán dâm là những cô gái cùng khổ bị bóc lột tận cùng...Tôi muốn đưa tất cả những điều này vào bài viết của mình.

Bài "Đọc thơ Đông Trình, suy nghĩ về văn nghệ, chính trị và sám hối" có một dạng khác. Từ thời sinh viên, chúng tôi có thành lập một nhóm hoạt động văn nghệ, đúng hơn là văn học, sau này phát triển thành một nhóm khá lớn hoạt động ở Miền Nam trước ngày thống nhất và được coi là có xu hướng yêu nước tiến bộ. Đông Trình là một nhà thơ khá nổi tiếng, thành viên của nhóm này. Anh đã in nhiều tập thơ và lần nào anh cũng gởi tặng tôi cũng như nhiều bạn bè khác.

Một tuyển tập mới của anh có in lại nhiều bài viết từ thời cũ, thời kỳ bừng bừng hào khí đấu tranh trước những bất công, áp bức và nỗi nhục của người dân nghèo đói nhược tiểu cũng như niềm đau trước cuộc chiến tranh bi thảm tàn phá đất nước. Tôi tự hỏi tại sao những người đầy lòng phản kháng chính trực như Đông Trình và nhiều người viết khác bây giờ lại không tiếp tục lên tiếng khi những cái xấu cái ác đang phục hồi, thậm chí còn phát triển mạnh hơn ngày trước. Nguyên nhân nào đã làm họ im tiếng hay ngoảnh mặt?

Trong tình hình này tôi liên tưởng đến những hiện tượng tương tự khác trong văn học và trong chính trị. Tôi đã thử phân tích về một số nhân vật nổi tiếng quan trọng không chút dè dặt và đi tìm những nguyên nhân  ngoài  bản thân họ. Đó chính là guồng máy, tổ chức. Chế độ mà họ góp phần tạo dựng nên đã quay lại khống chế chi phối họ.

Tôi đi đến kết luận trong văn nghệ hay chính trị cần phải thường xuyên có tinh thần sám hối, nhất là sau khi đã có một độ lùi lịch sử để nhìn nhận lại.

Tôi đánh máy các bài viết này thành nhiều bản và gởi cho một số bạn bè. Tôi nhận được phản hồi rất ít  nhưng cũng hiểu rằng có người đồng tình có người phản đối. Dĩ nhiên mọi người đều có quyền tự do tư tưởng, tôi tôn trọng ý kiến của người khác và mong rằng người khác cũng tôn trọng ý kiến của tôi. Ý kiến của tôi  có thể đúng có thể sai nhưng vấn đề là cần có trao đổi và đối thoại. Trong  những chuyện như thế  không thể có thái độ vô ngôn. Tiếc thay hoàn cảnh hiện nay là một tình hình khá lạ lùng. Người ta không tiện hay không muốn nói đến những vấn đề gai góc vì sợ sẽ gặp phiền phức.

Những bài chính luận như thế của tôi hay những bài thơ chính luận trữ tình của Bùi Minh Quốc, những tiểu luận chính trị của Hà Sĩ Phu đừng hòng có báo nào đăng. Chúng chỉ được chuyền tay trong một số người và bị xem chẳng khác gì hàng quốc cấm.

8*   Về một loài hoa trắng

Theo lời khuyên của mấy người bạn, tôi bắt đầu trồng hoa Arum, ở đây gọi là hoa loa kèn. Hoa mầu trắng tinh khiết và cắm khá lâu mới tàn, có thể đến cả tuần. Gần đây một số người bắt đầu trồng loại hoa này. Nghe nói giá cũng khá vì không những chỉ tiêu thụ tại địa phương mà còn có thể xuất đi Sài Gòn, Hà Nội và cả xuất ngoại.

Đà Lạt là xứ hoa nên người ta đã trồng rất nhiều loại. Các loại phổ biến vẫn được trồng từ xưa là hồng, lan, huệ, lay dơn, vạn thọ, gần đây một số giống hoa ngoại cũng mới được nhập trồng thí nghiệm. Trong thời kinh tế thị trường và mở cửa này, một bộ phận nhân dân ở các đô thị giàu lên nhanh chóng, các nhà hàng khách sạn ngày càng sang trọng nên hoa đã trở thành một nhu cầu hằng ngày. Đây cũng là nét mới đa sắc đáng mừng của cuộc sống so với thời kỳ trước đây mọi thứ đều đồng phục và hoa bị coi là xa xỉ phẩm.

Tôi chọn trồng loại Arum vì đây  là một giống dễ trồng, có củ phát triển nhanh như môn, ít phải chăm bón và không đòi hỏi kỹ thuật cao như một số giống hoa khác, lại không phải đầu tư gì nhiều. Ban đầu tôi xin một vài bụi làm giống ở nhà những người quen và ở những vườn người ta đào bỏ đi trồng lại vì cây cũ quá cỗi. Chỉ cần một tép nhỏ ương xuống đất, tưới nước một thời gian ngắn đã ra rễ, phát triển và sau đó nẩy thêm nhiều tép mới, chỉ ba tháng là đã ra hoa và hoa ra liên tục nếu được chăm bón tốt.

Ban đầu tôi tưởng hoa này dễ trồng, không tốn công sức nhưng sau một thời gian thấy không phải như thế. Từ trước chúng tôi vốn thích hoa nhưng trồng chỉ để ngắm và cắm chơi trong nhà. Hoa trồng để bán đòi hỏi những yêu cầu cao hơn.

Hoa Arum muốn bán được phải thật lớn và trắng, không ngả vàng hay bị chấm đen, cọng dài từ bốn, năm tấc trở lên, đối với hoa xuất  ngoại, cọng phải dài cả thước. Muốn được như thế, công chăm bón không ít. Phải bón nhiều phân và tưới nước liên tục để giữ độ ẩm thường xuyên. Mùa khô ở đây nắng cũng gay gắt nên tưới nước cũng là cả một vấn đề . Ban đầu tôi dùng xô xách nước từ dưới suối lên tưới, sau đó một người học trò cũ cho một cái máy bơm nhỏ nhưng dùng bơm phải mua dây điện, ống nước, lại tốn tiền điện. Hàng ngày  phải bỏ thời gian tỉa lá vì lá ra nhiều cây ít ra hoa . Lại còn một vài loại sâu bệnh làm thủng hoa lỗ  chỗ hay thối rễ hư cả cây. Đã thế giá cả cũng không ra sao vì người ta bắt đầu trồng nhiều. Cứ ba, bốn ngày tôi cắt hoa mang ra chợ một lần được vài chục cái.

Vào những ngày lễ, tết có khi giá lên được năm đến bảy trăm đồng một hoa, bình thường  ba đến bốn trăm đồng. Mất công hái, rửa, bó, đạp xe vài cây số chở ra chợ mà chỉ thu được vài ngàn đồng thật không bõ công. Tuy cô bán hoa thường mua của chúng tôi để bán lại khá xinh đẹp, mỗi lần mua bán nói chuyện vài câu cũng vui vui, nhưng đôi lúc cô không chịu trả tiền ngay mà hẹn bán xong mới trả vì chưa biết giá cả chợ thay đổi ra sao. Cô đưa bao nhiêu tôi cũng đồng ý vì không lẽ kỳ kèo mấy đồng bạc dù nhiều khi thấy công mình quá rẻ, lại còn bị chê hoa nhỏ, hoa xấu.

Trồng hoa tôi mới thông cảm phần nào nổi khổ của người nông dân Đà Lạt. Ở trong xóm tôi cũng có một số người trồng rau. Họ không để đất nghỉ một ngày nào và dĩ nhiên họ cũng không nghỉ. Thu hoạch xong hôm nay ngày mai cày xới ngay chuẩn bị cho vụ mới. Trồng rau phải tưới nước liên tục bất kể mưa hay nắng. Ngày tưới hai lần, sáng sớm, phải tưới trước khi mặt trời mọc để rửa sương muối, những ngày lễ, tết cũng không hề nghỉ. Việc bón phân và xịt thuốc sâu phải làm định kỳ đều đặn nếu không rau củ sẽ bị hư hại hay phát triển không tốt.

Những năm sau này, thu nhập của người trồng rau không ổn định vì thị trường bị thu hẹp và phụ thuộc nhiều yếu tố. Nhiều tỉnh khác đã trồng được rau không nhập nhiều rau của Đà Lạt dù rau của Đà Lạt tốt hơn. Gía cả lên xuống thất thường  tùy thuộc vào con buôn và mấy công ty của nhà nước có thu mua hay không. Đến vụ thu hoạch dù gía hạ bao nhiêu cũng phải bán, có khi phải chặt bỏ vì không có người mua.

Việc trồng hoa của tôi tính hết chi phí và công sức chẳng lời lãi gì, chỉ là có việc để làm. Đan Tâm cũng đã bỏ không ít công sức vào việc này. Bù lại  chúng tôi tha hồ ngắm hoa, cắm hoa và tặng hoa. Có tuần bận rộn không hái kịp hoa nở trắng vườn thơm ngát. Những chiếc nhụy vàng đầy đặn lấm tấm mật và phấn hoa thu hút đến bao nhiêu chú ong. Hàng tuần Đan Tâm đều thay hoa mới cắm trong nhà và mỗi chiều thứ bảy chọn một bó đẹp nhất mang lên dâng tượng Đức Mẹ. Bạn bè đến chơi ai thích chúng tôi tặng hoa thoải mái.

Những bông hoa trắng mướt hình kèn trên đám lá màu xanh lục đã nở trắng vườn tôi một dạo lưu giữ trong lòng chúng tôi một hình ảnh tinh khiết nhưng tôi không thể duy trì mãi. Nhiều luống đã cỗi héo tàn tôi không muốn trồng lại, chỉ giữ vài luống để làm kỷ niệm và lấy hoa cắm trong nhà. Tôi không hề thực dụng nhưng hoa không nuôi được tôi và tôi cũng không thể tốn bao công sức trồng hoa để chơi. Tôi là một người đang bị vây hãm và tôi phải tìm cách vô hiệu hóa sự bủa vây này.

9*  Hoài niệm về những phút bay bổng  của tâm hồn

Đêm Cần Thơ

Đêm Cần Thơ

Trăng nhòa vào trong mắt

Thơ em buồn như sao

Chìm vào đêm sâu

Thơ em nồng nàn ngọn gío

Ruổi dọc đường phố khuya

Bạn bè gặp nhau sóng vỗ

Xôn xao

Anh như mây hòa phóng

Tan vào trong vắt

Đêm Cần Thơ

Em là ai

Loài gỗ quý trong rừng già

Cho người ngậm ngải

Sướt xương da

Em tỏa hương khi đã tan thành khói

Nhận hương em là nhận nỗi  hao mòn

Anh cũng xin đốt mình thành ngọn lửa

Trong bàng hoàng ta cháy hết đau thương

Đêm Cần Thơ

Bạn bè tụ hội

Chén rượu quay vòng

Chạm môi vào lửa

Vai sát vai tình rợn ngợp trời xanh

Tiếng đàn anh thê thiết

Chuyện cũ mười năm mưng nhức

Vỡ òa

Đêm Cần Thơ

Anh và em đều lạc lối

Khoảnh khắc lóe sáng giữa đời

Em nồng nàn ngọn lửa

Tiếc chi không hiến mình

Cho ngắn ngủi đêm sâu

Đêm Cần Thơ

Tàn thành buổi chia tay

Em đã tan thành hương khói

Chuyến đò ngang

Sóng nước lao xao

Trong căn nhà nhỏ xóm chài

Tiếng đàn anh căm giận

Ta trải lòng ra

Chưa chia tay mà đã chờ ngày gặp lại

10*  Tin ở con người

Mẹ Đan Tâm đang ở với các em của Đan Tâm bị bệnh nặng. Đan Tâm đi thăm và đánh điện cho người anh, Phạm Ngọc Lân, đang ở nước ngoài  về thăm. Anh Lân lập tức đi làm thủ tục mua vé máy bay và điện hẹn ngày về. Đan Tâm thu xếp đi Sài gòn để đón anh. Đây là một biến cố trong cuộc sống tình cảm của Đan Tâm vì giữa Đan Tâm và anh Lân có sự gắn bó đặc biệt hơn đối với các anh em khác trong gia đình.

Đan Tâm có rất nhiều anh chị em. Lân là anh đầu, Đan Tâm thứ nhì và sau đó là một lô lốc em út. Anh Lân thông minh, học giỏi, từ nhỏ đã được học trường Tây, lớn lên về Sài Gòn học đại học Y khoa. Anh làm việc gì cũng say mê và đạt đến trình độ cao. Anh chơi bóng bàn, bóng chuyền thuộc loại xuất sắc và đặc biệt say mê âm nhạc. Anh đã từng đi trình diễn guitar cổ điển ở nhiều nơi và chơi được nhiều loại nhạc cụ dân tộc. Tốt nghiệp Y khoa, anh bị động viên đi làm bác sĩ quân y. Sau đó giảng dạy tại Đại học Y khoa. Sau 75 anh bị đi cải tạo một thời gian rồi được về dạy lại ở Đại học Y dược Sài gòn. Vài năm sau, bằng con đường chính thức, anh xuất ngoại đi Pháp cùng vợ con, cho đến nay đã hơn 10 năm.

Đan Tâm thân với anh Lân vì hai anh em gần tuổi nhau và là con lớn trong gia đình nên thường gần gũi chuyện trò. Thuở nhỏ Đan Tâm rất khổ vì là chị gái đầu phải lo chăm sóc cho một lũ em út lóc nhóc sinh năm một. Thương em khổ nên khi anh Lân về Sài gòn học đại học đã xin bố mẹ cho Đan Tâm cùng đi, đưa Đan Tâm vào học và ở nội trú một trường của các bà xơ. Anh Lân vừa đi học vừa đi làm để nuôi em, hàng tuần vào ký túc xá đón em ra đi chơi nên tình cảm hai anh em rất thân thiết. Trong quyết định Đan Tâm bỏ lại Sài gòn tất cả để đi cùng tôi có phần do anh Lân  lấy vợ nên Đan Tâm càng cảm thấy cô đơn vì trong gia đình chỉ có hai anh em hiểu nhau.

Tôi biết anh Lân từ hồi mới quen Đan Tâm nhưng không có tình cảm hay quan hệ  đặc biệt gì đối với anh vì chúng tôi khác nhau quá nhiều, lại ít gặp gỡ vì ở hai nơi khác nhau. Hình như hồi đó anh không quan tâm gì đến chính trị. Lúc anh cùng gia đình xuất ngoại, tôi đang là một cán bộ đảng viên Cộng sản nên tôi có ý nghĩ  không tốt về anh. Tôi cho rằng đáng ra anh nên ở lại xây dựng đất nước. Tôi không hiểu được hoàn cảnh sống, làm việc và suy nghĩ của anh lúc đó. Như đối với nhiều người khác đã ra đi, tôi cho họ không phải là những người yêu nước và đã không chịu đựng được gian khổ. Tôi không hiểu hết họ đã bị đày đọa như thế nào và họ không thấy được tương lai của bản thân và gia đình trong một chế độ mà họ đã là kẻ chiến bại và mọi chuyện đều căn cứ trên lý lịch.

Ngày anh Lân đi tôi không muốn Đan Tâm đưa tiễn và khuyên Đan Tâm sau đó không nên quan hệ thư từ gì với anh. Đan Tâm  rất buồn về việc này. Trong hơn 10 năm, dù anh Lân vẫn có liên lạc với bố mẹ nhưng trong hoàn cảnh đặc biệt của chúng tôi, Đan Tâm không trực tiếp liên lạc tuy vẫn biết tin tức về anh.

Mấy năm gần đây, do một dịp tình cờ, Đan Tâm bắt đầu thư từ với anh và tôi không ngăn cản nữa. Tuy nhiên việc liên lạc chỉ thuần túy tình cảm anh em và chúng tôi vẫn không hiểu rõ anh đã làm gì trong thời gian sống ở nước ngoài. Mới đây trong hoạt động giao lưu bài viết và các tài liệu, thông tin giữa những người bất đồng chính kiến trong nước, tôi nhận được vài tờ báo Việt ngữ ở nước ngoài, trong đó có tờ Thông Luận do anh Lân làm chủ nhiệm. Điều làm chúng tôi ngạc nhiên là anh Lân  viết nhiều bài khá sắc sảo dù trước đây anh không hề viết văn viết báo. Quan điểm của anh và nhóm bạn bè làm tờ báo là chống cộng nhưng không cực đoan và chủ trương hòa giải hòa hợp dân tộc, muốn góp phần xây dựng đất nước trong một thể chế dân chủ. Tôi bắt đầu có nhìn nhận đánh giá về anh khác hơn trước.

Thời gian này, do nhiều nguồn, nhóm chúng tôi ở Đà Lạt cũng đọc nhiều báo chí Việt ngữ của Việt kiều ở các nước. Chúng tôi dần dần có hiểu biết về sinh hoạt chính trị và quan điểm tư tưởng của người Việt ở hải ngoại mà trước đây chúng tôi không biết và cũng không hề quan tâm. Chúng tôi hiểu thêm những khổ đau và oán hận mà họ đã sống trải khi chịu sự đày đọa của người chiến bại, lúc vượt biển muôn trùng hiểm nguy khổ nhục và những ngày tháng đầu chông chênh sống ở xứ lạ quê người. Chúng tôi hiểu dù sao đi nữa, lòng họ vẫn hướng vọng về tổ quốc. Tuy nhiên sinh hoạt chính trị và quan điểm của họ rất phức tạp. Họ có nhiều tổ chức và xu hướng khác nhau, đối lập nhau, từ chống cộng cực đoan cho đến hòa giải hòa hợp, dân chủ đa nguyên và cả cộng tác với chính quyền trong nước. Lực lượng của họ bị phân tán, chia rẽ nhưng điều quan trọng  là họ được tự do làm báo chí, hoạt động chính trị và công khai bày tỏ lập trường quan điểm của mình. Chúng tôi có thể tán thành hay không tán thành quan điểm của họ nhưng tôi nghĩ nếu có được sự đối thoại giữa họ với chúng tôi và cả những người cầm quyền hiện nay có thể làm sáng tỏ nhiều vấn đề, vơi bớt đi lòng thù hận, định kiến và có thể cùng nhau góp sức xây dựng đất nước. Tuy nhiên hiện nay, đối với nhà cầm quyền, tất cả báo chí hải ngoại đều là tài liệu phản động, các tổ chức chính trị Việt kiều đều có mưu đồ lật đổ chế độ. Ngay cả các bài viết của chúng tôi cũng bị coi là nằm trong âm mưu diễn biến hòa bình của các thế lực thù địch.

Đan Tâm về đón anh tại sân bay Tân Sơn Nhất. Lần đầu gặp lại sau hơn 10 năm xa cách, hai anh em đều khóc. Anh Lân kể khi máy bay mới vào không phận Việt Nam, nhìn xuống mảnh đất quê hương, tự dưng anh trào nước mắt. Tôi không ngờ anh cũng đa cảm như thế.

Sau khi hai anh em thăm mẹ xong và bệnh mẹ cũng đã thuyên giảm, Đan Tâm đưa anh Lân lên Đà Lạt thăm tôi. Tôi thấy anh vẫn giản dị như xưa và phong cách không có vẻ gì là Việt kiều như một số người khác. Anh ở lại nhà tôi hai ngày và chúng tôi đã nói chuyện nhiều. Ở bên đó anh cũng đã nghe về vụ tôi bị kỷ luật cách chức, khai trừ đảng nhưng không rõ lắm. Anh muốn đọc các tác phẩm, bài viết của tôi. Tôi đưa  và anh chỉ kịp xem lướt qua vì thời gian ở đây quá ít.

Anh cũng muốn gặp các bạn bè đồng quan điểm của tôi ở Đà Lạt. Chúng tôi tổ chức một bữa ăn thân mật ở nhà tôi để mọi người gặp gỡ nói chuyện. Anh Lân trình bày rõ hơn về các tổ chức và hoạt động của người Việt ở hải ngoại và lập trường của nhóm bạn anh đang làm tờ báo. Về chuyện xung đột giữa các phe nhóm, tổ chức ở nước ngoài anh nói mấy năm trước rất gay gắt, ngay chính bản thân anh và một số người trong nhóm cũng bị nhóm khác hành hung bằng vũ lực vì bị cho là thân cộng. Tuy nhiên theo anh hiện nay các tổ chức đã bớt phân biệt kình chống nhau và xu hướng chung là đoàn kết, hòa giải với nhau trước khi đặt vấn đề đấu tranh cho dân chủ và hòa giải hòa hợp với các lực lượng và chính quyền trong nước. Đó là một hiện tượng đáng mừng.

Anh Lân cũng chăm chú lắng nghe chúng tôi nói về tình hình trong nước. Có nhiều việc anh cho  khác hẳn với nhận định của người ở ngoài vì họ thiếu thông tin nên nhận định không chính xác. Mọi người đều cởi mở trong buổi nói chuyện dù đây là buổi đầu gặp mặt. Chẳng ai có thành kiến gì và đều là những người tự do tư tưởng. Hơn nữa buổi nói chuyện chỉ có tính cách trao đổi thông tin.

Anh Lân nói tuy anh là chủ nhiệm của tờ báo nhưng anh không phải là người chủ chốt của nhóm vì thực ra anh không phải là người hoạt động chính trị chuyên nghiệp mà chỉ là người có điều kiện tương đối thuận lợi trong việc thực hiện tờ báo. Chức vụ chủ nhiệm cũng sẽ được thay đổi luân phiên trong nhóm. Ra nước ngoài anh không hành nghề y khoa nữa mà chuyển sang học và làm vi tính cho một công ty thương mại. Nhóm của anh gồm hầu hết là trí thức đồng quan điểm đã tập hợp nhau lại để làm một cái gì cho đất nước và việc đầu tiên họ chọn làm là thực hiện tờ báo, trước hết để thông tin và thống nhất nhận thức trong cộng đồng người Việt ở hải ngoại. Họ làm việc hoàn toàn tự nguyện, không những không có lợi ích kinh tế mà còn phải đóng góp tiền bạc để duy trì tờ báo. Người chủ chốt của nhóm là Nguyễn Gia Kiểng, một lý thuyết gia và là một cây bút chính luận sắc sảo.

Anh về đây mới biết chuyện tiểu luận "Dắt tay nhau..." của Hà Sĩ Phu được lưu hành và phê phán nặng nề từ mấy năm qua. Anh cũng đề nghị mang đi tác phẩm tiểu thuyết mới hoàn tất của tôi và một số bài viết khác để nếu thuận lợi anh sẽ giúp công bố ở hải ngoại.

Trước khi trở lại Pháp, anh Lân về Sài Gòn một thời gian ngắn để thăm một số bạn bè và nơi chốn cũ của mình ngày trước. Đan Tâm bận dạy học nên tôi cùng đi với anh. Chúng tôi ở nhà của một người bạn của tôi vì anh Lân không muốn ở khách sạn vừa tốn kém vừa có vẻ xa lạ. Chúng tôi mượn hai chiếc xe đạp và đi khắp Sài gòn. Anh Lân tìm thăm lại nhà cũ ở xa lộ, quang cảnh đổi khác nhiều nhưng một vài người hàng xóm ngày trước vẫn còn nhớ anh. Trường Đại học Y khoa còn thay đổi nhiều hơn, anh hỏi mãi mới gặp được một vài đồng nghiệp cùng thời ngày xưa. Ký túc xá anh ở thời sinh viên do một nhà dòng của các cha tổ chức đã trở thành tòa soạn của một tờ báo. Chúng tôi cũng đi ăn những món ăn bình dân mang hương vị quê hương. Sau thời gian mở cửa mấy năm, quán xá loại này mở ra rất nhiều, đủ mọi loại đặc sản của các miền trên đất nước. Thăm thú thành phố, anh Lân thừa nhận thành phố đã thay đổi và tiến bộ nhiều so với thời kỳ anh ra đi tuy nhiên còn nhiều mặt vẫn còn trì trệ như các vấn đề an sinh xã hội và đặc biệt là quyền tự do dân chủ của người dân. Anh ghi nhận tất cả một cách trung thực và dự định sẽ viết một bút ký về chuyến trở về quê hương này.

Anh cũng đi thăm giáo sư  Nguyễn Ngọc Lan là  người mấy năm nay rất nổi tiếng ở hải ngoại về chuyện ông bị quản thúc và mấy tập nhật ký của ông được xuất bản. Anh Lân cũng đã từng viết bài giới thiệu cuốn sách của ông. Hai người nói chuyện với nhau rất tương đắc. Vì chuyến anh về nước này bất ngờ, anh chỉ xin nghỉ được hai tuần, không có nhiều thời gian đi thăm viếng gặp gỡ nhiều người, anh rất tiếc nhưng đành phải ra đi. Anh hi vọng lại có nhiều dịp khác trở về vì thấy tình hình chung hiện nay có vẻ thuận lợi.

Anh Lân đi rồi. Đan Tâm và tôi lại nói chuyện nhiều về anh. Đan Tâm nhắc lại kỷ niệm cũ và vui mừng thấy anh vẫn như xưa và tình cảm anh em lại càng thêm thân thiết sau thời gian dài xa cách. Từ khi biết anh Lân có tham gia hoạt động chính trị, báo chí ở hải ngoại, đọc một số bài viết của anh và qua trực tiếp chuyện trò, tôi thấy anh có quan điểm chính trị rõ ràng và rất muốn góp phần xây dựng đất nước.

Tôi nghĩ trước tiên phải tin ở điều thiện của con người, kế đến là đối thoại, cảm thông, hòa giải. Nếu có mâu thuẫn, cần thiết phải đấu tranh nhưng đấu tranh bằng những phương tiện hòa bình, tuyệt đối không gây thêm thù hận và đổ máu. Oán thù và máu xương đã quá đủ cho một dân tộc Việt Nam trong nửa thế kỷ tương tranh khốc liệt và đến nay dân tộc  vẫn còn chịu hậu quả trong từng ngày.

11*  Đan Tâm - Từ những trang nhật ký  ngày  xưa

 " Ngày  13 tháng 5 

Mỗi lần thức giấc vì nghe tiếng em khóc trong đêm anh luôn tràn ngập bởi những cơn giận ghê gớm. Anh biết như thế là vô lý. Phiền muộn là quyền của em. Khóc cũng là quyền nữa. Anh không thể cấm em điều đó. Nhưng khóc cũng là một cách bày tỏ, một cách oán thán và anh đã cảm nhận rất nhiều điều từ tiếng khóc đó. Và những cơn giận tưởng như vô cớ của anh cũng đến từ những đau lòng phiền muộn không kém.

Anh đã sống, đã đối xử với em như thế nào để ban đêm nằm bên anh em phải rơi nước mắt, phải tủi cực thân phận. Anh chỉ là một đứa tồi tệ luôn mang khổ đau đến cho kẻ khác. Anh có mang đến cho em điều gì thỏa lòng, hạnh phúc không trong những ngày tháng chung sống. Tiếng khóc của em là câu trả lời cho anh. Có thể những suy luận trên đây sai lầm đối với em - đã bao lần em cho suy luận của anh  sai lầm - nhưng dù sao đi nữa nó cũng chứng tỏ một khía cạnh nào đó của cuộc sống chung này. Một khía cạnh không mấy tốt đẹp. Chắc em không thể phủ nhận điều này.

Em đã đọc rất nhiều thư và nhật ký của anh. Em đã chịu đựng được những điều anh viết. Vậy từ bây giờ về sau  anh sẽ  luôn nói thẳng và nói thật. Những sự thật vô lường, ghê gớm, tàn nhẫn mà cũng bé mọn tầm thường. 

Mấy tháng trước khi em sinh, hình như chúng ta đã trải qua một giai đoạn cực kỳ khó khăn. Anh nói hình như vì trí nhớ của anh rất tồi, chỉ có thể nhớ mang máng chứ không chính xác những việc đã qua dù rất nghiêm trọng. Có lúc anh nghĩ anh không thể nào chịu đựng  được  cuộc sống chung nữa. Sự rạn nứt đã vô phương hàn gắn. Anh nghĩ đến việc phải lìa bỏ nhau. Đó là điều không phải  không quan niệm được như anh đã nhiều lần nói với em từ trước. Ly dị là một điều rất thường đối với người phương Tây. Anh đã cố gắng hết sức để chờ đợi em qua thời kỳ sinh đẻ. Vì nói đến lìa bỏ nhau khi em có thai sắp sinh là một việc quá tàn nhẫn và bất nhân.

Sau khi em sinh xong, tình trạng có thêm đứa con làm anh quên đi ý định cũ. Đứa con thật là một ràng buộc mới mẻ và mãnh liệt. Nhưng khó khăn vẫn còn đó. Khi nghe em khóc trong đêm anh chợt nghĩ đến bốn chữ "đồng sàng dị mộng". Cùng ngủ một giường nhưng mộng tưởng khác nhau. Mỗi người một ước vọng, một khao khát riêng lẻ. Có phải chúng ta đã đi đến tình trạng đó.

Em đã nói trắng ra em có lúc thấy anh tầm thường, ích kỷ, vũ phu, lỗ mãng. Khi người ta bắt đầu thấy cái xấu ở nhau là bắt đầu bớt yêu nhau. Vì love is blind, blind theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Người ta không thấy gì khác nữa ngoài ảnh tượng đẹp đẽ trong nghĩ tưởng của mình.

Trong giọng nói của em khi cho rằng anh vũ phu, lỗ mãng cũng đã đượm vẻ oán hờn. Tình yêu và thù hận quả thực rất gần nhau. Có thể em lại cho những suy luận này sai lầm. Nhưng không phải bất cứ suy luận nào của anh cũng sai lầm và một điều đúng rất nhỏ nhoi thôi cũng đủ làm khởi đi bao nhiêu biến đổi.

Anh nghĩ thế nào về em có lẽ em cũng đã hiểu khá đầy đủ qua những trang nhật ký và những điều nói thẳng. Anh vốn ít bày tỏ nhưng khi bày tỏ thì tới nơi tới chốn chứ không ngập ngừng, khó khăn  như em.

Anh là đứa ích kỷ. Điều nhận xét của em hoàn toàn đúng. Anh yêu quý anh vô cùng. Anh trọng anh hơn bất cứ ai khác trên đời này. Và điều quan hệ nhất ở anh là sự tự do. Vì thế bao nhiêu năm qua anh đã chủ trương sống độc thân và  những tưởng rằng mình sẽ célibataire suốt đời.

Chuyện anh lấy vợ có con thật là một điều ngoài dự liệu, bất ngờ, làm đảo lộn hết cách thế sống, suy tưởng. Dĩ nhiên chuyện đó có những lý do mê cuồng của nó như anh đã từng nói. Tuy nhiên ngày trước anh không thể tưởng tượng được chuyện mình sẽ lấy vợ sinh con. Vì anh quá yêu tự do, khinh bạc và chóng quên. Bao nhiêu cuộc tình đã đi vào lãng quên. Yêu rồi quên. Yêu để quên. Hay yêu chính là quên. Anh chưa từng yêu ai lâu dài bền vững. Từ ngữ chung thủy đối với anh không có giá trị nào. Vậy làm thế nào anh có thể sống hết một đời với một người. Bốc đồng, đam mê và lãng quên. Định mệnh của đời anh cấu thành bằng những điều người khác sợ hãi đó.

Trong mấy tuần gần đây anh chợt khám phá ra nhiều ý nghĩa sâu sắc của mấy chữ "tình nghĩa vợ chồng". Trong đời sống vợ chồng ban đầu là tình rồi đến nghĩa. Hoặc không tình chỉ có nghĩa cũng được. Tình sẽ tàn, sẽ phai, sẽ quên. Nhưng nghĩa nặng tày non. Nói theo kiểu Tùng Long, Dương Hà gì đó: nghĩa nặng hơn tình. Anh mới hiểu tại sao có lần nghe bà má của hai đứa học trò bảo vợ chồng bà sống với nhau mấy chục năm, có mười mấy đứa con mà bà không hề yêu chồng. Người ta sống với nhau chỉ vì nghĩa. Nghĩa nặng hơn tình.

Nghĩa là cái gì ràng buộc bằng bổn phận, bằng dự ước chung, bằng lương tâm, bằng chung sức phấn đấu.

Anh thấy mình có thể sống chung với nhau được suốt đời nếu hiểu được chữ nghĩa đó. Nếu chúng ta giàu có hay sống ở Tây phương, có lẽ anh đã lìa bỏ em từ lâu rồi. Nhưng chúng ta nghèo rất nghèo. Nghèo từ quá khứ đến hiện tại tương lai. Nghèo vật chất và nghèo cả tình thương. Chúng ta đến với nhau để chung cùng chia sẻ và dựng xây. Mơ ước thật bé nhỏ nhưng nồng nàn. Một ngôi nhà, một mảnh vườn, một hạnh phúc bé mọn. Chúng ta đã chung sức phấn đấu, đã qua những cơn khốn khó. Với ngày về với nhau chỉ còn mấy trăm đồng trong túi vừa đủ ăn hai tô bún bò. Với những bữa cơm chiên, cơm nuối mè. Với những lần đi vay đi cầm. Với những khổ đau dằn vặt riêng tư. Với những vấn nạn đau lòng. Với những con đường suy luận nghẽn lối. Với bao nhiêu điều nữa.

Tại sao chúng ta không thể tiếp tục để đi đến cùng dự ước. Miễn là hiểu được chữ nghĩa trong tình nghĩa vợ chồng và đừng đòi hỏi ở nhau nhiều quá. Và tỏ ra hiểu biết, xử sự như một kẻ trí thức, trưởng thành.

Tôn trọng tự do của nhau. Mỗi người có thể làm theo ý muốn của mình nhưng đừng phá vỡ chữ nghĩa. Tình có thể quên, phai nhưng nghĩa lúc nào cũng nặng như núi non."

Rõ ràng hiểu và thông cảm được với một người không phải là chuyện dễ, dù người đó là vợ là chồng sống bên cạnh ta. Tâm hồn mỗi người có bao nhiêu ngóc ngách tối tăm mà chính bản thân có khi còn không soi rọi tới huống gì người khác. Một năm sống chung tôi chưa thể hiểu hết Đan Tâm nhưng sau 20 năm tôi vẫn chưa hiểu hết, nhất là những gì ẩn chứa trong những dòng nước mắt và tại sao những dòng nước mắt lại ứa ra hay tuôn trào. Nước mắt là một điều kỳ diệu của con người. Đó không phải chỉ là một hiện tượng sinh lý. Đó là đau, là thương, là giận, là hờn, là hận, là tủi, là nhục, là cảm động, là sung sướng, là hạnh phúc, là thay cho lời nghẹn trên đầu môi. Nước mắt chính là tâm hồn vỡ ra từng mảnh. Sao tôi lại không hôn lên và uống nuốt  những giọt mặn và quý giá trên gương mặt người phụ nữ tôi yêu thương và yêu thương tôi đã vì tôi mà lả chả giọt tâm hồn. Thời trẻ tuổi tôi đã quá vô tâm, cực đoan và tàn nhẫn.

Tôi chưa bao giờ ly dị dù đã không ít lần nghĩ đến chuyện này. Ly dị đối với chúng tôi là lìa bỏ nhau chứ không phải đưa nhau ra tòa để cãi cọ và chia con cái tài sản. Chúng tôi gớm ghét chuyện đó và không cần gì đến nó cả. Đây là chuyện riêng giữa hai chúng tôi, không muốn bất cứ ai xen vào. Chúng tôi tự quyết định lấy, không cần ai cho phép hay thừa nhận.

Lìa bỏ nhau là một quyết định khó khăn nhưng tiếp tục sống chung còn khó khăn hơn nhiều và có phải nếu sống chung không có hạnh phúc thà lìa bỏ nhau còn hơn. Đây không phải chỉ là điều để nói vì nói chỉ có một câu nhưng sống thì hàng ngàn hàng vạn ngày thử thách.

Trước đây tôi đã nói đến  tình nghĩa vợ chồng nhưng chỉ mới sau một năm chung sống, tôi chưa hiểu thấu được và lý giải bằng lý luận suông mà thôi. Tình nghĩa vợ chồng chỉ có được qua thời gian và sống trải, qua những bước thăng trầm của cuộc đời sóng gió. Tôi ngẫm lại thấy không phải là tình - nghĩa tách rời, không thể nói hết tình còn nghĩa hay nghĩa nặng hơn tình. Đó là tình nghĩa. Tình kết hợp với nghĩa, tình làm nên nghĩa và nghĩa thấm đẫm tình. Trong cuộc sống hôn nhân làm sao có thể có tình, mà không có nghĩa hay ngược lại.

Nhưng tình trong tình nghĩa vợ chồng không phải là tình yêu trai gái mới lớn. Tình không phải là sự khát khao, ham muốn, không là ôm, là hôn, là siết, không là nhớ là mong là ray rứt. Tình ở đây không là những đợt sóng trào sôi trên mặt biển mà chính là khối nước mênh mông đẫm vị mặn của đại dương. Tình là sự chia sẻ và ấm lòng trong những giờ phút khó khăn hay hạnh phúc. Tình nẩy sinh khi cùng nhìn đứa con thơ nở nụ cười, bập bẹ môi  học nói, chập chững tập đi hay cùng nhói lòng khi nghe tiếng con khóc trong đêm vì cơn sốt. Tình phát triển như cây được chăm bón và hút chất bổ dưỡng mỗi ngày từ mặt đất. Tình càng đằm như rượu cất lâu ngày. Tình được nhận ra khi biết yêu thương và trân trọng.

Xem tiếp Phần 2, Chương 12 - 15

trở về MỤC LỤC