Tỉnh đã cấp nhà để làm trụ sở của hội nhà văn. Đây là một biệt thự nằm trên đường Thông Xanh, con đường đẹp và yên tĩnh nhất thành phố Sương Mù. Biệt thự này cũ kỹ và có thể nói là xấu nhất trong hàng trăm biệt thự trên con đường này, lại ở cuối đường, nơi một khu vực khá hẻo lánh, xa trung tâm nên việc đi lại rất bất tiện. Các biệt thự sang trọng, tiện nghi đã được dành làm nơi nghỉ dưỡng của các ông lớn hoặc làm khách sạn du lịch. Sau nhiều tháng anh em nhà văn đề xuất, cuối cùng nhân có một cơ quan sắp nhập vào một cơ quan khác theo chủ trương của trên, trụ sở phải chuyển đi, nên người ta lấy trụ sở đó cấp cho hội nhà văn. Thế cũng là quan tâm lắm, không thể đòi hỏi gì hơn đối với cái hội sinh sau đẻ muộn và phù phiếm này. Ưu điểm của biệt thự này là không khí yên tĩnh và khoảng sân rộng trước nhà. Thật ra đó không phải là sân mà là một khu vườn rộng chỉ có thông và hoa cỏ dại. Chủ nhân trước đây xây dựng ngôi nhà hẳn là một kẻ muốn xa lánh cuộc đời nên dù ngay ở khu vực lặng lẽ này, ông ta đã cho xây nhà sâu vào bên trong đến gần hai trăm mét trong khi các biệt thự khác đều xây dựng sát đường cái. Sáng sớm và lúc chiều về, sương mù lãng đãng trong vườn thông, quyện lấy căn nhà bằng một vùng bồng bềnh tơ trắng. Khi nắng lên, sương tan và bài cỏ xanh mượt mà dần đổi sắc, điểm đầy hoa vàng. Những bông hoa bé nhỏ yếu ớt, chiều và đêm xếp lại náu mình trong cỏ xanh, chỉ xuất hiện một cách bất ngờ khi có ánh nắng mặt trời ban mai. Không gì tuyệt thú bằng được nằm dài trên đám cỏ xanh điểm hoa vàng này, nhắm mắt lơ mơ nghe nắng nhảy múa trên mặt, không suy nghĩ gì hay chỉ tơ tưởng về một chuyện đời xưa cũ.

Đối với Hoài, có khi một đám cỏ xanh cần hơn một bữa ăn, một chén rượu, một trang sách, một nụ hôn và có thể hơn bất cứ thứ gì trên đời này. Thời trước 75, có thời gian ba tháng Hoài phải đi huấn luyện quân sự ở quân trường, sau những giờ tập luyện, huấn nhục mệt mỏi và chán chường, Hoài vẫn ngả mình trên cỏ xanh. Dù dưới nắng gay gắt, những ngọn cỏ chạm vào má anh, mềm mại dưới lưng, đem lại cho Hoài cảm giác ấp ủ tươi mát. Những cọng cỏ may chập chờn trước mắt anh bỗng lớn cao như những đại thụ, che được cả mặt trời đổ lửa trên cao. Trong sổ tay của Hoài thời kỳ đó, anh vẽ đầy những đám cỏ non. Chính nhờ những đám cỏ non này mà anh đã không phát điên hay nổi loạn trong cái quân trường khủng khiếp mà bọn anh gọi là "địa ngục màu ô-liu" đó.

Mặc dù một số điều bất tiện của nó, Minh Hương và Hoài vẫn thích ngôi nhà này. Hai người chiếm hai phòng trên lầu có cửa sổ quay về hai hướng đông, tây và có một phòng khách chung ở giữa. Phía trước lầu có một khoảng bao lơn khá rộng nhìn ra bãi cỏ. Hai người vẫn uống cà-phê mỗi sáng và uống rượu mỗi buổi chiều nói chuyện văn chương và bàn công việc. Cả Minh Hương và Hoài đều đã đi nhậu, sống trải nhiều, nên ngôi biệt thự lặng lẽ này chính là nơi thích hợp để họ nghiền ngẫm và sáng tác. Anh em nhà văn ở đây hoặc thật tâm huyết, hoặc có công việc thật cần thiết mới đến nên hai người cũng đỡ phải tiếp khách, vốn là một công việc thú vị nhưng rất mất thì giờ ở các hội nhà văn. Đây là một thành phố du lịch, anh em văn nghệ sĩ các nơi hay qua lại nên hội có rất nhiều khách bất ngờ kể cả quen và lạ. Vì văn chương, vì "đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu" nên chỉ một tách trà suông, một ly rượu nhạt, câu chuyện văn chương, thế sự có thể kéo dài hàng buổi, thậm chí thâu đêm.

Hoài bây giờ trở thành kẻ "độc thân bất đắc dĩ" vì Vy, vợ anh, đã mang con đi từ mười năm trước. Trong khoảng thời gian đó, hai người có thư từ qua lại, thỉnh thoảng gặp nhau khi Hoài về Sài Gòn thăm con nhưng giữa hai người vẫn còn một khoảng xa cách và họ vẫn chưa tính chuyện về lại với nhau, chủ yếu do Vy chưa muốn vì cô cho rằng Hoài vẫn như xưa và việc vợ chồng lại chung sống chưa chắc đã có hạnh phúc. Tình trạng ly thân làm cả hai người đều khắc khoải nhưng về lại với nhau cũng là điều không dễ dàng.

Mười năm qua, về mặt tình cảm, hầu như Hoài sống khép kín. Sau khi Vy ra đi và chi bộ kiểm lên kiểm xuống về mối quan hệ với Nga, một quan hệ hoàn toàn trong sáng và đượm tình người, Hoài như thấy tình cảm mình thui chột đi. Nga cũng đã chuyển đi nơi khác, nghe nói về Sài Gòn buôn bán hay theo người bà con về làm vườn ở một tỉnh nào đó miền đông nam bộ. Trước khi ra đi, Nga cũng không từ biệt anh.

Hoài đã sống trong nỗi khắc khoải nội tâm về tình cảm và dằn vặt về những vấn đề chính trị. Anh cảm thấy cô đơn một cách khủng khiếp và lặng lẽ gậm nhấm nỗi đau sâu xa vô hình của mình. Thời trẻ anh có nhiều mối tình, tất cả đều nồng cháy và ngắn ngủi, kể cả cuộc tình sau cùng với Vy đã đưa đến đời sống hôn nhân. Những lúc một mình hay trong đêm khuya không ngủ, Hoài hồi tưởng lại những cuộc tình cũ và những khuôn mặt thân thiết hiện lên lãng đãng trong sương mù quá khứ, những nụ hôn ảo ảnh như vẫn còn nóng bỏng và những vòng tay siết si mê chập chờn trong cơn thức ngủ. Anh sống trong mộng tưởng, trong ảo giác nhiều hơn trong đời thực. Những câu hỏi về chính trị cùng giằng xé anh không nguôi. Việc liên quan đến cá nhân anh và chi bộ Trung Kiên đã là một nỗi đau nhưng tình hình chung còn làm anh nhức nhối không kém. Người ta sử dụng nhưng không tin tưởng anh, một đảng viên kết nạp trong vùng tạm bị chiếm, có thành phần tiểu tư sản trí thức và quan hệ phức tạp, một thứ con nuôi của cách mạng. Anh đề xuất nhiều kế hoạch hợp lý, táo bạo nhưng anh không có quyền quyết định điều gì. Anh làm việc hết sức mình nhưng thành tích thuộc về lãnh đạo. Tình hình chung sau giải phóng hơn mười năm càng ngày càng xuống dốc về mọi mặt, lòng tin của quần chúng vào đảng lãnh đạo ngày càng sa sút, trở thành công khai. Anh như bị kẹp giữa hai gọng kìm của đảng và quần chúng. Tin và thiếu tin. Trung thành và bất mãn. Phục tùng và phản kháng. Anh luôn luôn nằm trong mâu thuẫn. Trong căn phòng yên tĩnh và cô quạnh của trụ sở hội nhà văn, Hoài thích nhất những giờ phút khuya khoắt, anh nằm một mình nhìn trời đêm qua cửa sổ. Có những lúc không chịu nổi cô độc, Minh Hương đã bỏ đi chơi đâu đó, có lẽ tìm đến một cô gái mới quen ở thành phố Sương Mù này, nhưng Hoài thích một mình gặm nhấm nỗi cô độc của mình hơn. Đây là một thói quen, một nhu cầu của Hoài từ thời trẻ. Phải chăng đây là định mệnh và mối mâu thuẫn không nguôi của đời anh. Giữa đám đông anh bỗng thèm một mình. Lúc một mình anh cưỡng lại ý muốn tìm đến đám đông, đến người khác, để lặn sâu vào vùng đen tối hỗn mang của tâm thức mình. Anh tìm thấy trong đó một thú đau thương mà cả quá khứ, hiện tại và tương lai đều quay cuồng trong ảo ảnh.

Căn phòng của Hoài hai mặt tường có cửa kính lớn. Khí hậu buốt giá về đêm ở đây không cho phép anh mở cửa, nhưng cửa kính trong suốt vẫn cho anh thấy một vùng trời sao, cả những ngọn thông lắt lay trong gió. Có khi tiếng gió vi vu qua rừng thông vọng vào ru anh trong cơn chập chờn. Có khi ngọn gió gào thét trong cơn lạnh ghê người và những cơn mưa vật vã. Nàng tiên xứ hoa thơ mộng này không phải lúc nào cùng dịu dàng yêu kiều như người ta vẫn mơ tưởng. Hoài vẫn thường tắt điện, nằm trong căn phòng tối mờ và quạnh quẽ của mình như nằm trong một quan tài lớn. Tất cả nhân gian thế sự đều ở bên ngoài, ngoài cả căn phòng và tâm thức anh.

Một đêm khuya, trời trong veo và buốt giá, Hoài đang nằm lơ mơ bỗng nghe tiếng gõ cửa. Anh chợt tỉnh, bật đèn đứng lên mở cửa. Và anh như không tin ở mắt mình. Vy đang đứng trước mặt anh tái xanh run rẩy. Cô không nói gì cả, chỉ nhìn anh bằng đôi mắt rực sáng ngọn lửa nồng nàn. Anh cất chiếc xắc cho Vy và đưa cô vào ngồi lên giường lấy chăn trùm lên vai cho cô. Vy ôm choàng lấy anh rồi gục đầu vào ngực anh thổn thức. Hoài choàng tay qua vai vợ, sưởi cho cô ấm dần lên rồi nhẹ nhàng gỡ tay cô đi pha cho cô một ly sữa nóng. Mãi đến bây giờ hai người mới có thể chuyện trò. Hoài hỏi Vy:

- Em đi xe gì mà bây giờ mới tới nơi? Sao không đánh điện báo tin trước để anh đi đón?

Vy ngồi sát vào người anh, vòng tay ôm ngang lưng anh và cho hai bàn tay vào túi áo ngủ của anh để tìm hơi ấm như thói quen của hai vợ chồng những năm nào.

- Em đi từ sáng sớm, người ta bảo trưa sẽ tới nhưng rồi xe hư ở đèo. Đến tối xe sửa mãi không xong, không đón được xe khác và không muốn qua đêm trên đèo nên nhiều hành khách rủ nhau đi bộ. Em cùng đi theo và may có người đi cùng đường này chứ nếu không em đã lạc và không chừng chết rét ở cái xứ thơ mộng của anh. Em phải đi bộ hơn hai tiếng đồng hồ đó. Anh bắt đền em đi. Anh viết thư cứ khoe mãi về cái thành phố gọi là "lưng trời" này.

- Thôi cho anh xin lỗi. "Lỗi lại tôi, lỗi tại tôi mọi đàng". Hoài nói đùa như ngày xưa. Anh sẽ bắt đền cho em. A, nhưng mà còn con đâu? Sao em không đưa nó đi thăm anh?

- Con đang chuẩn bị thi vào trường cấp ba. Em sẽ cho con đi sau. Cùng may hôm nay Mộng Chiêu không đi chứ thế này chắc nó sẽ sợ tới già. Em cũng chưa định đi thăm anh đâu. Nhân có công việc phải lên đây nên đến anh luôn. Biết anh có tiếp không hay lại đang ở với cô nào rồi đuổi em ra.

Hoài nhìn vào mắt vợ. Đôi mắt Vy ánh lên niềm mong đợi và cả sự nghi ngờ. Ánh mắt đã làm anh ấm áp và khổ tâm bao lần trong quá khứ. Anh cầm tay Vy, bóp nhẹ từng ngón:

- Em đừng lo. Anh chỉ lấy vợ một lần trong đời thôi. "Một lần đã tởn tới già". Anh lại nói đùa như ngày xưa.

Vy vùng vằng:

- Tại anh chán em chứ gì?

- Không phải đâu. Em hiểu anh quá rồi mà. Đáng lý anh không nên lấy vợ. Anh là đứa thích cô độc, ích kỷ, yêu mình hơn người khác nên lập gia đình chỉ làm khổ vợ con thôi. Chính em cũng đã nói về anh như thế mà. Nhưng thôi, khoan nói chuyện đó đã. Để anh đi làm cái gì em ăn nhé. Chắc em đói lắm. Anh lúc nào cùng dự trữ mấy gói mì ăn liền đây.

Vy nhảy ra khỏi giường, chạy đến lục xắc:

- Em cũng có bánh mì và quà cho anh đây, pâté chaud, các thứ bánh ngọt mà anh vẫn thích. Pâté chaud bây giờ trở thành "pâté froid" rồi. Anh có bếp điện chứ gì. Để em làm đồ ăn cho. Mình phải ăn mừng ngày gặp nhau chứ.

Hoài hưởng ứng ngay:

- Anh cũng còn nửa chai rượu đây. Thế là thành bữa tiệc trùng phùng rồi. Nhưng em có ở lại luôn không và chúng ta có thể "lại về với nhau" lần thứ hai không?

Vy ngừng tay, ngước nhìn anh và chợt hai người nhìn nhau đăm đăm. Mấy tiếng "về với nhau" Hoài vừa nhắc đến đối với họ biết bao nhiêu thiêng liêng, biết bao dịu dàng và đau đớn. Một lúc sau, Vy lẩm bầm như thì thầm:

- Tùy anh thôi.

Rồi cô bỗng đứng dậy, chạy bổ đến ôm choàng lấy anh:

- Anh đừng ruồng bỏ em. Em khổ lắm.

Hoài siết chặt vợ vào ngực mình và Vy vít đầu anh xuống, hôn cuồng nhiệt lên mắt lên môi anh, trong khi hai dòng nước mắt cô nhòe nhoẹt trên má.

Trong cuộc đối thoại giữa các nhà văn và lãnh đạo của tỉnh ủy, sau các phần nghi thức và gợi ý của ban tổ chức do Minh Hương và Hoài chuẩn bị, đến phần trao đổi ý kiến. Hoàng Ly Chân là người đầu tiên giơ tay xin phát biểu. Giọng anh gay gắt ngay từ đầu như một sự bộc phát sau bao dồn nén:

- Đảng lãnh đạo văn nghệ ư? Làm gì có chuyện đó. Mười ba năm qua ở đất này chỉ có việc trù dập văn nghệ. Ngay trong cuộc họp này, ít ra cũng có ba nạn nhân mà tôi là một. Đảng đã yêu cầu nói thẳng nói thực, tôi xin nói hết và mong các anh em khác cũng thế.

Lãnh đạo không hiểu gì văn nghệ cả và chỉ coi văn nghệ như con hát ngày xưa, như tay sai, thậm chí như đứa con hoang lỡ rồi phải nuôi. Lãnh đạo chỉ muốn được ca ngợi và có người minh họa cho chủ trương chính sách chứ không muốn văn nghệ nói lên sự thật dù chân lý là mục tiêu và tiêu chuẩn đầu tiên của văn học nghệ thuật ở bất cứ thời gian và không gian nào. Một tác phẩm nói lên đôi chút sự thật, ngay lập tức bị coi là đả kích lãnh đạo, bôi đen chế độ và tác giả bị trù dập ngay. Tôi không cần dẫn chứng cụ thể vì ở đây những chuyện đó ai cùng biết. Vậy bây giờ đảng đã đổi mới thì tỉnh ủy cũng phải đổi mới, trước hết bằng cách học để hiểu văn nghệ trước khi nói đến lãnh đạo văn nghệ.

Hoàng Ly Chân ngừng lại một chút nhìn quanh hội trường rồi mắt anh dừng lại ở ông trưởng ban tuyên huấn đang ngồi hí hoáy ghi chép ở dẫy bàn gần bục phát biểu. Có lẽ đây là lần đầu liên tỉnh ủy họp không có bàn chủ tọa vì cuộc làm việc được gọi là "đối thoại" theo đề nghị của ban tổ chức.

Hoàng Ly Chân cười nhạt một tiếng rồi tiếp tục:

- Như đồng chí trưởng ban tuyên huấn tỉnh ủy đây, người lãnh đạo trực tiếp công tác tư tưởng và văn hóa văn nghệ, tôi xin lỗi được nói thẳng, đồng chí dốt lắm, đồng chí học chưa hết cấp ba bổ túc văn hóa thì trình độ đâu để lãnh đạo. Tôi đã nhiều lần nghe đồng chí nói "dù là văn nghệ thì môn phải ra môn, khoai phải ra khoai chứ không thế tả củ môn ra củ khoai được". Đồng chí biết gì về "ý tại ngôn ngoại", về tính đa nghĩa, nhiều tầng của văn học nghệ thuật. Coi văn nghệ như củ môn củ khoai, thậm chí còn tệ hơn mà bao năm nay, đảng giao cho đồng chí lãnh đạo tư tưởng, văn hóa văn nghệ thì văn nghệ xứ này sẽ đi tới đâu?

Vừa rồi anh em nhà văn có họp nhau bàn về việc đánh giá nền văn học của xứ này trước khi thành lập hội nhà văn. Theo tôi, làm gì có văn học, nói gì đến nền văn học ở đây. Chỉ có vè và các bài luyên thuyên thôi. Không có nhà xuất bản, không có hội nhà văn, không được bồi dưỡng, lại bị đối xử thô bạo thì văn nghệ sĩ làm gì có tác phẩm? Có thể nói tỉnh ta là một vùng đất trắng về văn học trong khi lúc nào cùng tự xưng là trung tâm du lịch - văn hóa - khoa học - kỹ thuật. Ôi? Thật là mỉa mai. Tôi cho rằng đây là trách nhiệm của lãnh đạo và lãnh đạo phải sửa sai. Đó là ý kiến của tôi. Hết.

Hoàng Ly Chân gần như hét lên tiếng "hết" trước khi rời bục phát biểu. Cả hội trường lặng đi. Các ông trong thường vụ tỉnh ủy bàng hoàng đến sửng sốt nhưng chưa ai kịp phản ứng gì, có lẽ phân vân không biết nên phản ứng như thế nào. Riêng ông trưởng ban tuyên huấn cúi gầm mặt xuống, không dám ngửng lên. Từ trước không ai dám nói về thường vụ tỉnh ủy như thế. Nhưng mới rồi ở trung ương, ban bí thư cũng có tổ chức gặp mặt đối thoại với văn nghệ sĩ, chính tổng bí thư đã nói đến chuyện "cởi trói" cho văn nghệ sĩ và văn nghệ sĩ cũng đã phê phán đảng không chút nể nang. "Cởi trói" cho họ thì họ vùng lên chứ sao? Không lẽ mới nghe một ý kiến phát biểu đã chặn họng, lại mang tiếng là trù dập. Thôi đành ngậm đắng nghe họ nói vậy.

Anh em nhà văn dự họp rất tán thành ý kiến của Hoàng Ly Chân, tuy một số người không thích, thậm chí khó chịu vì thái độ đả kích cá nhân một cách hằn học, thô bạo đối với trưởng ban luyên huấn mà họ biết trước đây có nhiều va chạm với anh ta. Sau mấy phút im lặng như tờ, Nguyên Lâm đứng lên phát biểu tại chỗ:

- Đây là cuộc đối thoại nên tôi phát biểu không cần xin phép. Tôi cũng miễn lên bục vì tôi nói to đủ cho mọi người nghe, không cần micro.

Tôi cho rằng lực lượng sáng tác của tỉnh ta có, khá phong phú nữa là khác nếu biết tập họp. Hồi mới giải phóng, tôi còn nhớ câu lạc bộ văn học nghệ thuật của tỉnh ta hoạt động khá sôi nổi nhưng chỉ một thời gian ngắn rồi tan tác. Bao nhiêu văn nghệ sĩ phải bỏ xứ này mà đi hoặc phải gác bút. Đất không lành, chim không đậu, đó là lẽ tất nhiên. Ai là người chịu trách nhiệm về điều này nếu không phải là lãnh đạo của tỉnh ủy vì "đảng lãnh đạo toàn diện và tuyệt đối"?

Tôi đồng ý với anh Hoàng Ly Chân, ở xứ này không có một nền văn học. Nói "nền" nghe lớn lao quá. Nhưng tác phẩm vẫn có chứ không đến nỗi là vùng trắng như anh Chân nói, có điều chưa thể đánh giá một cách chính xác, vì người có tài hay không có tài khó xác định vì anh em không có điều kiện xuất hiện. Tuy nhiên cần xác định ngay rằng lãnh đạo của tỉnh ủy không có công gì trong việc sáng tạo văn học nghệ thuật của anh em cả. Đó là việc hoàn toàn tự thân và tự phát của anh em văn nghệ sĩ. Lãnh đạo chỉ hạn chế chứ không hề phát huy họ.

Do đó, trong cuộc gặp mặt đối thoại này, tôi cho rằng nên đánh giá tình hình góc độ lãnh đạo chứ không nên đánh giá tác giả và tác phẩm vì rất khó nhận diện văn nghệ xứ này. Bối cảnh xã hội đẻ ra văn học nghệ thuật không bình thường, hay nói khác đi, không có bối cảnh xã hội đẻ ra văn học nghệ thuật ở xứ này.

Khuôn mặt văn học nghệ thuật bị méo mó và khó nhận diện. Vì vậy ta nên nói đến cách tiếp cận, nhận diện văn học nghệ thuật trước khi bàn đến bản thân văn học nghệ thuật. Trong hoàn cảnh đó, không thể không nói đến nhân cách của người làm văn học nghệ thuật dù anh ta có tài năng hay không. ở đây có điều mà người ta gọi là dùng khí. Theo tôi, dũng khí của người làm văn học nghệ thuật không phải ở chỗ đứng cheo leo nơi bờ vực thẳm mà đứng vững trên đất bằng, cả khi đất bằng dậy sóng. Tôi đã là nạn nhân vì chuyện "Ngài vô sản" như các bạn đều biết nhưng tôi quyết không bỏ chạy và không bẻ bút. Tôi ngã xuống ở đâu sẽ đứng lên và tiếp tục chiến đấu ngay tại đó. Dù có được xuất hiện hay không tôi vẫn cứ viết, không ai có thể cướp giật ngòi bút khỏi tay tôi được. Cả việc thành lập hội nhà văn nữa, có thì càng vui, anh em giúp đỡ động viên nhau, không thì phần ai cứ sáng tác. Tôi đã làm mấy câu thơ về việc thành lập hội, có nhắc đến Nguyễn Du và tôi hiểu rõ rằng thời Nguyễn Du có hội đâu mà ông vẫn có những tác phẩm để đời. Tôi tự nhận mình không có tài năng gì bao nhiêu, nhưng nhất quyết không vì lý do gì mà bẻ cong ngòi bút. Xin tỉnh ủy nhớ cho điều đó. Khi Nguyên Lâm vừa ngừng lời, hàng chục cánh lay đã nhất loạt giơ lên xin phát biểu. Không khí đã được hâm nóng và nhiệt tình, cả sự bất mãn, thậm chí căm giận bao lâu nay được dịp bùng nổ.

Đặc biệt, cây bút nữ Lê Hương đã làm mọi người sửng sốt vì cách diễn đạt táo bạo của cô. Lê Hương là một trong vài cây bút nữ hiếm hoi của xứ này. Cô viết nhiều nhưng thỉnh thoảng mới đăng đây đó vài truyện ngắn và cô là người có tham vọng sẽ viết được những tác phẩm lớn. Hôm nay cô ăn mặc thật diện. Chiếc rô-be hồng và chiếc áo len cũng màu hồng mỏng tanh khoác hờ mặc dù trời khá lạnh. Đôi mắt to của cô tô viền đen sẫm và một chiếc nơ màu hồng cài lệch lên mái tóc uốn quăn buông xòa. Cô nói như kêu lên:

- Lâu nay không ai hiểu tôi. Mọi người cho tác phẩm của tôi có tư tưởng tiểu tư sản, thiếu quan điểm lập trường nên năm thì mười họa mới đăng cho tôi một truyện ngắn sau khi đã làm tình làm tội và bắt tôi sửa chữa be bét. Tôi xin nói không là tôi sẽ dũng cảm mang hoang thai. Các đồng chí đừng cười. Dù tác phẩm của tôi có bị thương tích, bị người đời ruồng bỏ tôi vẫn cưu mang đến cùng. Một ngày nào đó đời sẽ hiểu tôi.

Lê Hương ngồi xuống trong tiếng cười nói ầm ỹ:

- Ai là đồng tác giả của hoang thai? Anh Hoàng Ly Chân, anh Nguyên Lâm hay người nào khai báo rõ đi.

- Tôi xin xung phong nhận làm bố đỡ đầu của đứa con hoang.

Nhờ chuyện "hoang thai" của Lê Hương mà không khí buổi đối thoại cùng đỡ căng thẳng. Ngay phó bí thư tỉnh ủy và mấy ông trong thường vụ cũng phải cười ruồi. Văn chương có khác. Thực chất, ban thường vụ tỉnh ủy rất lo ngại về việc tổ chức cuộc gặp mặt đối thoại này, dù ban bí thư trung ương đã có làm ở trung ương. Sau khi nấn ná, trì hoàn mãi, cuối cùng, trước khi tổ chức, thường vụ tỉnh ủy đã mời Minh Hương và Hoài đến làm việc đòi hỏi xác định rõ mục đích, yêu cầu, nội dung và phải lãnh đạo chặt chẽ cuộc đối thoại. Đây vẫn là cách làm xưa nay của đảng để tạo ra sự nhất trí cao trong các hội nghị, thực chất là "chúng khẩu đồng từ". Mọi người chỉ quán triệt, nói theo nghị quyết ý của lãnh đạo chứ không ai dám nói khác. Hiếm hoi mới có một vài ý kiến thắc mắc, yêu cầu làm sáng tỏ. Làm như thế, hội nghị mới được coi là thành công và hầu như bao giờ cũng thành công tốt đẹp. "Thành công tốt đẹp" là câu kết luận của bất cứ đại hội, hội nghị nào của đảng, chính quyền, đoàn thể từ xưa đến nay mà mọi việc, kể cả việc bầu cử đều được sắp đặt trước. Minh Hương và Hoài đã nói rõ là dù có đặt ra mục đích yêu cầu gì trong cuộc đối thoại, vẫn có thể có những bất ngờ và không ai có thể bịt miệng người ta được, nhất là bịt miệng các nhà văn.

Dù thế, để chiều ý lãnh đạo và để làm hết trách nhiệm, hai người đã soạn hẳn một bản nói về mục đích, yêu cầu, thông qua thường vụ tỉnh ủy và quay ronéo gởi kèm với giấy mời họp. Thường vụ tỉnh ủy vẫn chưa yên tâm nên còn giao thêm trách nhiệm cho Minh Hương và Hoài, với tư cách đảng viên, phải góp phần lãnh đạo cuộc đối thoại, không để xảy ra điều đáng tiếc, dù trong cuộc đối thoại này, trừ bí thư tỉnh ủy bận đi họp ở trung ương, còn lại tất cả ủy viên ban thường vụ đều có mặt đầy đủ.

Bí thư tỉnh ủy hiện nay chính là ông Hoàng, nguyên bí thư huyện ủy nơi Hoài công tác trước đây. Trong mười năm, sau mấy kỳ đại hội của đảng bộ tỉnh, ông đã đạt được ước nguyện ngồi vào chiếc ghế bí thư tỉnh ủy. Bước đi lên của ông khá nhiều sóng gió trong cuộc đấu tranh nội bộ nhưng cuối cùng ông đã thắng vì ông vốn là một cán bộ kháng chiến kỳ cựu đã bám trụ đất này hơn hai mươi năm và ông đã gây được thế lực trong đoàn cán bộ, đảng viên chủ chốt ở các huyện và cơ sở. Tuy nhiên hiện nay ông có mối lo là đối tượng tranh chấp địa vị của ông lại chính là phó bí thư tỉnh ủy. Trong đại hội đảng bộ tỉnh vừa qua, ông đã không đưa được vào chức phó người cùng cánh của mình mà phải nhượng chiếc ghế đó cho người của cánh đối lập. Ông Hoàng có tham vọng giữ vị trí bí thư tỉnh ủy vài nhiệm kỳ, được cơ cấu vào trung ương, rồi có thể được bổ nhiệm một chức vụ cao hơn nữa ở trung ương trước khi về hưu, mặc dù hiện nay ông đã hơn sáu mươi tuổi. Lớn tuổi một chút có sao đâu, càng nhiều kinh nghiệm và kiên định lập trường quan điểm. Các đồng chí lãnh đạo ở trung ương đều trên dưới bảy mươi, thậm chí tám mươi mà vẫn lãnh đạo đảng và đất nước vững vàng vượt qua bao sóng gió. Truyền thống của đảng ta là thế mà.

Ông Vọng, phó bí thư tỉnh ủy, tuy thế lực trong đảng bộ tỉnh yếu hơn ông Hoàng nhưng có ưu điểm hơn hẳn về tuổi tác và trình độ. Ông Vọng mới hơn năm mươi, đại diện cho lực lượng trẻ kế thừa đang lên, lại tốt nghiệp đại học, trong khi ông Hoàng mới học chưa hết cấp hai vì suốt mấy mươi năm chỉ ở trong rừng lo lãnh đạo kháng chiến, đâu được học hành gì. Ông Vọng mới nắm chức vụ phó bí thư hơn hai năm nhưng đã ra sức kéo bè cánh, là một đối thủ đáng gờm của bí thư tỉnh ủy, có khả năng lật nhào ông Hoàng trong nhiệm kỳ tới. Ông Vọng tỏ ra khôn ngoan, mềm dẻo và nói năng bài bản, đúng nghị quyết, lại có vẻ uyên bác, trí thức chứ không "dùi đục chấm mầm cáy" kiểu nông dân như ông Hoàng.

Bận họp ở trung ương là một lý do nhưng thực chất ông Hoàng muốn đẩy ông Vọng ra đương đầu với lũ nhà văn mà ông biết rõ là một lũ lắm lời, nhiều lý luận và đầy bất mãn. Nếu cuộc đối thoại với các nhà văn thành công tốt đẹp, đó là thành tích của ban thường vụ tỉnh ủy do bí thư lãnh đạo. Nếu cuộc họp thất bại, tất nhiên do người chủ trì thiếu năng lực. Ông Vọng hoàn toàn hiểu rõ điều đó nên ông đã chuẩn bị rất kỹ và muốn qua cuộc đối thoại này, uy tín của ông được tăng lên vì giới văn nghệ, trí thức ông còn lãnh đạo nổi huống gì các đối tượng khác. Nếu giới này ủng hộ ông, họ sẽ là cái loa tuyên truyền tốt nhất cho uy tín của ông. Hôm nay tuy bị nóng mặt về những lời lẽ như búa bổ của các nhà văn, ông vẫn giữ bình tĩnh vì chưa có ai trực tiếp đả kích ông, còn việc phê phán lãnh đạo của tỉnh uỷ trong thời gian trước đây lại là trách nhiệm của người khác vì lúc đó ông chưa đảm đương trọng trách ở tỉnh. Đến phần tổng kết cuộc đối thoại, sau khi Minh Hương tóm tắt ý kiến của anh em nhà văn và đưa ra một số đề xuất cụ thể, ông đã dành hơn một giờ để phát biểu. Đầu tiên ông nói về vai trò, chức năng, nhiệm vụ của văn học nghệ thuật theo các sách lý luận mà ông đã bỏ công nghiên cứu mấy hôm nay. Ông vốn tốt nghiệp đại học nên điều này chẳng khó khăn gì. Ông dẫn chứng lời của các nhà văn đông tây kim cổ hết sức rành mạch và đầy thuyết phục, tỏ ra rất am hiểu lãnh vực này. Ông chỉ nhắc lướt qua vấn nạn của nhà văn và cho rằng các điều đó đã thuộc về quá khứ, không nên nhắc nhiều mà nên hướng về tương lai. Ông thông cảm nhưng cũng trách nhẹ các văn nghệ sĩ là có người sống phóng túng, bê tha rượu chè làm ảnh hưởng đến uy tín của giới văn nghệ trong xã hội. Ông chia xẻ nỗi khó khăn trong đời sống vật chất của anh em và hứa hẹn nhiều biện pháp giúp đỡ thiết thực. Ông động viên anh em phấn đấu vào đảng vì số đảng viên trong nghệ sĩ, trí thức còn quá ít và đảng rất muốn bổ sung lực lượng này vào đội ngũ của mình. Ông thân ái mời anh em lại thăm ông ở cơ quan hay nhà riêng giờ nào cũng được để xích lại gần nhau, hiểu nhau hơn vì tấm lòng của lãnh đạo rất ưu ái anh em văn nghệ sĩ, trí thức nhưng nhiều khi anh em mặc cảm nên đưa đến ngộ nhận.

Nhiều anh em nhà văn dự cuộc đối thoại nghe ông Vọng nói thấy cũng mát ruột. Có người còn vỗ tay hoan hô khi nghe những câu tâm đắc. Ông tự thấy mình thành công trong buổi làm việc sóng gió này. Sau khi phát biểu xong, ông còn hỏi ai có ý kiến gì thêm về ý kiến của ông, ra vẻ hết sức thận trọng, không áp đặt đối với anh em văn nghệ sĩ, trí thức, một điều hoàn toàn khác với thông lệ trong các cuộc họp của tỉnh ủy, vì ý kiến của lãnh đạo là chỉ thị, là chân lý, chỉ có thực hiện chứ không bàn cãi gì nữa. Anh em nhà văn nhìn nhau. Kể ra ý kiến thì thiếu gì điều phải bàn cãi, nhưng anh em đã họp đến hai ngày, nói tương đối hả, lúc này đã gần năm giờ chiều nên không ai muốn nói gì thêm. Chợt Hoài đứng lên, đi tới bục phát biểu, xin được có ý kiến bằng cách kể một câu chuyện ngắn. Mọi người ngạc nhiên chờ đợi vì giờ này còn kể chuyện làm gì. Anh nói chậm rãi, cố ý làm cho mọi người phải lắng nghe:

- Tôi vừa đọc lại "Cổ học tinh hoa" và thấy có câu chuyện "Nhan Súc nói chuyện với Tề Vương" rất có ý nghĩa đối với cuộc đối thoại của chúng ta hôm nay.

"Vua Tuyên Vương nước Tề đến chơi nhà Nhan Súc, bảo: "Súc lại đây"

Nhan Súc cũng bảo: "Vua lại đây".

Các quan thấy vậy, nói: "Vua là bậc chí tôn, Súc là kẻ thần hạ". Vua bảo "Súc lại đây". Súc cùng bảo "Vua lại đây" như thế nghe có được không?"

Nhan Súc nói: "Vua gọi Súc, mà Súc lại, thì Súc là người hâm mộ thần thế. Súc gọi vua mà vua lại thì vua là người quý trọng hiền sĩ. Nếu để Súc này mang tiếng hâm mộ quyền thế, thì sao bằng để nhà vua được tiếng quý trọng hiền tài. "

Vua nghe nói giận lắm, gắt lên rằng: "Vua quý hay sĩ quý?"

Nhan Súc đáp: "Sĩ quý, vua không quý. "

Vua hỏi: "Có sách nào nói thế không?"

Nhan Súc thưa: "Có. Ngày trước, nước Tần sang đánh nước Tề, có hạ lệnh: Ai dám đến gần mộ ông Liễu Hạ Quý mà kiếm củi thì phải xử tử. " Lại có lệnh: "Ai lấy đầu vua Tề thì được phong hầu và thưởng nghìn lạng vàng". Xem thế đủ biết cái đầu ông vua sống thực không bằng cái mả kẻ sĩ đã chết".

Câu chuyện còn một đoạn nữa nhưng chắc kể đến đây là đủ. Xin cám ơn các bạn.

Hoài rời bục phát biểu khi anh em nhà văn ào ào rời chỗ ngồi ra về. Ra đến sân, trong tiếng cười đùa, chợt có người hét to:

- Hoài lại đây!

Có người khác nói nhỏ hơn:

- Phó bí thư lại đây.

Ông Vọng vẫn còn ngồi tại chỗ sắp xếp lại giấy tờ. Ông nghe rõ tất cả. Ông lẩm bẩm: "Bọn nhà văn này gớm thật".

Minh Hương, Hoài và một số anh em nhà văn nòng cốt bàn việc chuẩn bị xuất bản tạp chí của hội nhà văn.

Đứa con tinh thần chung đầu tiên của anh em nhà văn xứ này ra đời với bao gian lao. Hội đã có trụ sở, nhưng cán bộ nhân viên, ngoài Minh Hương, Hoài, mới có thêm một họa sĩ lo công tác trình bày và mấy nhân viên hành chính. Bài vở anh em trong tỉnh và các tỉnh bạn gởi đến khá nhiều, cơ quan hội chưa có ban biên tập riêng nên Minh Hương và Hoài phải mời một số anh em nhà văn ở ngoài tham gia ban biên tập. Việc này cũng thành vấn đề vì các nhà văn nào có ai chịu ai, ai là người đủ năng lực để biên tập văn người khác. Trong số những người được mời tham gia ban biên tập có Hoàng Ly Chân vì Chân trước đây đã từng làm công tác biên tập ở các đài, báo địa phương. Chân vốn là người ba hoa nên tạp chí chưa xuất bản, anh ta đã đi nói chuyện nhiều nơi, khen bài người này, chê bài người khác, và tuyên bố: "Tác phẩm anh em gởi đến quá tệ. Một trăm bài may ra mới chọn được năm ba bài". Thế là nhiều người phản ứng. Họ đã biết rõ tính chất cá nhân và bè phái của Hoàng Ly Chân trước đây nên họ nói thẳng, nếu hội nhà văn dùng Hoàng Ly Chân làm biên tập, họ sẽ không cộng tác với tạp chí. Minh Hương và Hoài tuy đã có nghe một số tai tiếng về Hoàng Ly Chân trước đây, nhưng cũng định kéo anh ta về công tác ở cơ quan chuyên trách hội vì thấy anh ta rất nhiệt tình, hy vọng môi trường mới sẽ giúp anh ta công tác thuận lợi. Tuy nhiên, sự việc anh em phản ứng làm Minh Hương và Hoài tạm ngưng ý định này lại. Thế là mối ác cảm bắt đầu nảy sinh giữa Hoàng Ly Chân đối với Minh Hương và Hoài, tuy thế Hoàng Ly Chân vẫn lui tới với hai anh vì còn chờ đợi đại hội thành lập hội nhà văn sắp tới sẽ có những thay đổi.

Vấn đề khó khăn đặt ra đối với Minh Hương và Hoài là khuynh hướng của tạp chí và vấn đề tài chánh. Làm sao để tạp chí văn nghệ của hội nhà văn phải là một tạp chí có xu hướng đổi mới thực sự, không phải chỉ trong văn học nghệ thuật mà còn cả trên những lãnh vực chính trị, văn hóa, xã hội. Tạp chí phải là nơi chuyên chở những tư tưởng cấp tiến nhất, phải là kẻ tiên phong trong công cuộc đổi mới chứ không phải là một tờ báo lá cải không ai thèm đọc và chỉ có công dụng gói hàng là chính như một số tờ báo của nhiều địa phương lâu nay. Điều này không dễ dàng từ cả hai phía. Tỉnh ủy vẫn có quan niệm tạp chí là công cụ phục vụ cho nhiệm vụ chính trị, nhất là nhiệm vụ chính trị địa phương. Anh em nhà văn, tuy có một số người tiến bộ, nhưng lâu nay họ sáng tác theo đường mòn, chưa viết được cái gì thật mới, dù đảng đã tuyên bố họ được cởi trói. Nhiều người nói đùa một cách cay đắng: "Gà công nghiệp ở trong chuồng quen nên nay thả ra ngoài cứ lớ ngớ không biết kiếm ăn ra sao".

Minh Hương và Hoài đã bàn kỹ về định hướng của tạp chí và những bước đi cần thiết. Không bộc lộ rõ rệt tính cấp tiến ngay từ đầu gây ra những phản ứng bất lợi nhất là về phía tỉnh ủy, nhưng cũng không làm cho những người tiến bộ thất vọng hoặc đi vào con đường thỏa hiệp. Hai người tin rằng chỉ cần khôn khéo và vượt qua khó khăn ban đầu, về sau khi tạp chí đã có chỗ đứng vững vàng, họ sẽ đưa tạp chí đi lên mạnh mẽ hơn.

Vấn đề đau đầu nhất là tài chánh. Lãnh đạo tỉnh cho rằng cấp trụ sở, trả lương cho cán bộ chuyên trách hội là ưu ái lắm rồi. Còn tạp chí phải lấy thu bù chi. Nhà văn phải sống bằng tiền nhuận bút. Đây chính là cái gọng kìm mà đảng và nhà nước ở đây đã giương ra để siết anh em nhà văn. Mặc dù đến thời điểm này, trong cả nước, tuy mới hô hào chống bao cấp, nhưng không một tờ báo, tạp chí nào lại không được nhà nước tài trợ và bù lỗ. Tạp chí của hội nhà văn ở đây mới ra đời mà phải tự lực cánh sinh ngay là điều không dễ dàng. Minh Hương và Hoài đã đi vận động khắp nơi để kêu gọi ủng hộ, kể cả các cơ quan nhà nước cũng như tư nhân, nhà thờ, chùa... nơi nào có người hiểu và ưu ái văn học nghệ thuật. Có một hội viên nhiệt tình là Nguyễn Vũ có sáng kiến lập ra một tổ hợp tư nhân đầu tư vốn, hợp tác với hội nhà văn để xuất bản sách và tạp chí.

Hôm nay, Nguyễn Vũ mời Minh Hương, Hoài và năm người dự định tham gia nhóm hợp tác đi uống cà-phê tại nhà Thủy tạ, để bàn việc thành lập nhóm. Nhà Thủy tạ là một công trình độc đáo trên hồ Hương Xuân, được xây dựng từ thời Pháp thuộc. Nhà hàng nằm trên một doi đất nhỏ ven hồ, cạnh đường, nhưng vươn hẳn ra mặt hồ bằng những trụ chân cắm xuống đáy. Nhà hàng gọn gàng, xinh xắn, có sân thượng bên ngoài và cầu nhảy dành cho câu lạc bộ bơi lội ngày trước. Đây là một công trình kiến trúc rất đặc trưng và nổi tiếng của thành phố du lịch trên cao này. Từ ngày nhà nước quản lý và nhà hàng trở thành quốc doanh, có mất đi không khí yên tĩnh và vẻ thơ mộng ngày xưa. Thay vì chỉ bán cà-phê giải khát, người ta bán cả đồ nhậu, bia rượu và căn phòng chính của nhà hàng lúc nào cùng đông nghẹt, ồn ào và sặc sụa mùi thuốc lá. Rồi lại lối phục vụ ghi phiếu, trả tiền trước của các mậu dịch viên ăn lương nhà nước lúc nào cùng uể oải. Người ta chỉ nghĩ đến kinh doanh, chưa hiểu được tính chất văn hóa trong những nơi giải trí, tham quan du lịch. Người ta đã vật chất hóa và tầm thường hóa mọi công trình và thắng cảnh, làm cho trung tâm du lịch này xuống cấp và xuống giá một cách khủng khiếp.

Nhưng lãnh đạo của tỉnh có nhiều điều đáng lo hơn là những vấn đề này. Vả chăng cũng đã mấy người hiểu được khía cạnh của vấn đề, kể cả việc làm kinh tế trong du lịch, khai thác thế mạnh của nền công nghiệp không có khói này..

Nguyễn Vũ mời mọi người ra ngồi ở bàn đá ngoài bao-lơn của nhà hàng. Anh nói:

- Ngồi ngoài này lạnh một chút nhưng yên tĩnh và có không khí đề bàn chuyện văn học. Trong kia là chốn phàm phu để người ta nhậu và bàn chuyện làm ăn kinh tế.

Mọi người đều cài lại nút và kéo cao cổ áo khoác vì hơi lạnh phả lên từ mặt hồ. Chiếc hồ uốn một vòng cũng chạy mãi ra phía xa, nơi có ngọn tháp hình quả chuông độc đáo. Bờ hồ viền cỏ xanh và những hàng thông trầm mặc. Mặt nước về chiều gợn sóng lăn tăn. Mấy con thiên nga trắng toát bơi chầm chậm ngoài xa. Bên kia hồ đồi cỏ xanh pha tím dịu dàng trong nắng chiều vàng óng. Dưới các gốc thông, những cặp tình nhân ngồi âu yếm, nhìn xa như một bức tranh phong cảnh. Xa hơn nữa phía chân trời, hình núi Mẹ sừng sửng in hình lên trời xanh.

Sau khi mọi người đã nhắp ngụm cà-phê đầu tiên do cô phục vụ bưng ra, Nguyễn Vũ hắng giọng:

- Các ông nghĩ sao? Ta ngồi trên hồ Hương Xuân, nhìn về núi Mẹ, bàn về văn học của thành phố Sương Mù, ý nghĩa và thú vị lắm chứ? Tôi suy nghĩ về việc này lâu rồi. Văn học nghệ thuật mà lệ thuộc nhà nước bao cấp sẽ không ra gì đâu. Đó là cái thòng lọng buộc ở cổ ta và là sản phẩm của một chế độ độc tài về tư tưởng. Anh sẽ không viết được cái gì tự do khi bao tử anh bị người ta nắm. Ta phải tính đến chuyện độc lập vì không có độc lập làm sao có tự do. Nếu mỗi người góp hai trăm ngàn đồng, hai mươi người sẽ có bốn triệu hay mỗi người góp năm trăm ngàn đồng, chỉ cần mươi người đã có năm triệu. Với số vốn ban đầu này, trong thời giá hiện nay, ta đủ sức xuất bản ba số tạp chí và ba, bốn đầu sách. Từ đó, ta có uy tín và tiếp tục quay vòng vốn.

Về mặt kinh tế, tôi cho sẽ không lỗ mà còn lãi, không chừng lãi to nếu nội dung tạp chí của ta tốt và các đầu sách bán chạy. Dĩ nhiên lãi chủ yếu là do ở sách còn tạp chí hòa vốn là quý rồi. Tạp chí của ta là tạp chí văn học, độc giả ít nhưng chọn lọc. Bước đầu chúng ta cần khoảng mười đến hai mươi người góp vốn để thành lập nhóm. Nhóm có ban điều hành riêng và sẽ chính thức hợp tác với hội nhà văn để hoạt động. Nhóm lo kinh tế và các vấn đề in ấn, phát hành, hội nhà văn lo nội dung và thủ lục pháp lý. Các ông thấy sao? Chúng ta nhất trí trên nguyên tác rồi sẽ đi vào bàn cụ thể.

Phan Quang đốt một điếu thuốc mặc dù anh rất ít khi hút. Anh chỉ bập bập ở môi rồi phà khói ra ngoài:

- Bây giờ đang có phong trào tái bản sách dịch. Ta cứ chọn vài cuốn hấp dẫn in trước. Sau khi có lãi sẽ tiếp tục in tác phẩm của anh em. Sách hiện nay là một thị trường phong phú và người ta kiếm lãi không ít. Tôi có quen một vài tay chuyên làm nghề xuất bản, nghe hắn nói chuyện thấy dễ ăn lắm.

Nguyễn Vũ nhướng mắt:

- Đúng. Bây giờ bọn vô văn hóa còn nhảy ra làm văn hóa được huống gì anh em nhà văn chúng ta. Chúng ta sẽ làm thừa sức. Tôi cũng quen nhiều nhà xuất bản, nhà in và cơ quan phát hành sách ở Sài Gòn. Các ông cứ yên chí.

Trần Dương tỏ ra thận trọng hơn:

- Ấy các ông đừng bốc. Xuất bản là một nghề hoàn toàn khác chuyện viết văn. Các ông coi chừng. Xuất bản là một hoạt động văn hóa nhưng lại nặng về kinh tế, phải tính đến thị trường với tất cả quy luật của nó. Lơ mơ không được đâu. Vốn bỏ ra không thu lại được là thành chuyện ngay.

Minh Hương cũng có vẻ dè dặt:

- Trước đây tôi cũng đã có làm chuyện này. Không dễ đâu nhưng không phải không làm được. Có cuốn chúng ta cho là hay nhưng xuất bản ít người mua. Có cuốn rất tầm thường lại bán chạy. Nhưng khổ nỗi chúng ta là nhà văn, lấy danh nghĩa hội nhà văn, không thể cho xuất bản bừa bãi được, sẽ mất uy tín. Việc này dĩ nhiên nên làm nhưng phải bàn tính kỹ.

Nguyễn Vũ khoa khoa tay:

- Được rồi. Được rồi. Ta đủ sức giải quyết mọi chuyện đó. Nhưng trước hết là đồng ý trên nguyên tắc chuyện thành lập nhóm và hợp tác với hội nhà văn. Những chuyện cụ thể khác sẽ bàn sau. Các ông nhất trí nhé. Bây giờ phải đặt cho nhóm một cái tên. Hương Xuân được không? Hương Xuân cũng là Xuân Hương, tên bà chúa thơ nôm. Hương Xuân chuyên xuất bản sách văn học. Tuyệt! (Nguyễn Vũ vỗ đùi đánh đét khoái trá). Khi làm ăn có lãi, chúng ta sẽ đặt ra giải thưởng văn học Hương Xuân cho các tác phẩm có giá trị hằng năm của tỉnh. Đảng và nhà nước của tỉnh này không làm được nhưng ta sẽ làm. Chà, được đấy. Các ông nhất trí không

Biết tính bốc đồng của Nguyễn Vũ, Hoài cười khích thêm:

- Được quá đi chứ. Mà sao ông chỉ nói giải thưởng văn học cho tỉnh mà không làm giải thưởng luôn cho cả nước? Hằng năm cứ lập ra hội đồng để xét rồi trao giải. Trị giá mỗi giải chừng hai triệu thôi là bà con đủ lác mát rồi. Đã không làm thì thôi, làm phải làm cho ra trò.

Nguyễn Vũ vỗ tay:

- Đúng. Đúng. Ta sẽ làm. Sợ gì không làm? Các ông có ý kiến gì khác không? Nhất trí nhé. Khỏi bàn cãi nhiều. A, phải gọi một chai rượu mừng ngày thành lập nhóm và sáng kiến về giải thưởng văn học này..

Nguyễn Vũ đứng dậy đi vào quầy lấy rượu trong khi mọi người cười ngất. Đúng là một tay bốc trời. Nhưng không sao. Cứ nói đi cho sướng miệng. Nào có hại gì cho ai đâu? Lại còn thêm khí thế. Nguyễn Vũ trở ra tự tay cầm chai rượu Ararat và mấy cái ly, không cần đợi phục vụ. Anh mở chai, rót rượu ra ly rồi yêu cầu mọi người nâng cốc. Anh đứng thẳng giơ ly rượu lên cao nói lớn:

- Nào. Chúc mừng sự ra đời của nhóm Hương Xuân và giải thưởng văn học Hương Xuân.

Mọi người đứng cả dậy, nhiều tiếng nói tiếp theo:

- Chúc những giấc mơ thành hiện thực.

- Chúc mừng đổi mới.

- Chúc sức khỏe anh em nhà văn.

- Chúc anh em nhà văn thành phố Sương Mù thức giấc.

Tiếng chạm ly lốp bốp vang lên và mọi người đều cạn ly trước khi ngồi xuống.

Hoài bỗng thấy cảm động vì chuyện bốc đồng này. Thuở tuổi hai mươi, anh cũng đã từng cùng bạn bè lập nhóm văn học với bao ước vọng làm chuyện lấp bể vá trời. Hơn ai hết, nhà văn phải là kẻ biết ước mơ, cả trong tác phẩm và ngoài cuộc đời. Nhưng anh linh cảm những khó khăn sắp tới. Cái gọi là hội nhà văn, một tổ chức của nhà văn nhưng lại mang tính chất hành chính nhà nước và bị ràng buộc bởi bao nhiêu chuyện không có gì là văn học cả. Tại sao không có tự do thành lập nhóm? Ai thích, cùng khuynh hướng cứ việc chơi với nhau. Muốn viết gì thì viết theo bất cứ trường phái nào. Văn học sẽ đa dạng biết bao. Việc gì cứ phải họp nhau vào một hội để rồi đấu đá nhau như bao nhiêu hội ở các địa phương và trung ương mà anh đã nghe từ khi về chuẩn bị thành lập hội nhà văn của tỉnh này?

Minh Hương đang dõi mắt về ngọn núi Mẹ xa xa đang nhòa dần trong sương chiều rồi như sực tỉnh:

- Này, nhân tiện đặt tên nhóm Hương Xuân, tôi muốn tham khảo ý kiến các ông về việc đặt tên cho tạp chí văn học của chúng ta. Nhiều anh em đã đề xuất, nào là Ngàn Thông, Cao Nguyên, Sương Mù, Ngàn hoa... Nhưng tôi thấy chưa ổn. Tên tạp chí phải đặc trưng hơn, gợi hơn, nhiều ý nghĩa hơn. Ngọn núi cao nhất của vùng đất này là núi Mẹ, còn có tên là La Ban, một cái tên dân tộc đầy âm hưởng và chứa đựng một huyền thoại lạ lùng. Tôi rất mê cái tên này. Tạp chí văn học phải có một cái tên thật văn học. Tôi biết mấy ông lãnh đạo của tỉnh chỉ muốn gọi là tạp chí văn học của tỉnh, cũng như tờ báo mang tên của đảng bộ tỉnh. Tham vọng của chúng ta đâu phải chỉ làm một tạp chí trong khuôn khổ của tỉnh này mà còn lớn hơn nhiều. Ta phải chọn một cái tên thật hay rồi thuyết phục mấy ông lãnh đạo.

Hoài lẩm nhẩm rồi nói lớn ý nghĩ của mình:

- La ban... La Ban... Minh Hương và tôi đã nhiều lần trao đổi về cái tên này. Đây là một truyền thuyết về chàng La và nàng Ban. Chàng La vì tình yêu và công lý cho con người đã dùng cảm lên tới tận trời đấu tranh cho chính nghĩa. Nàng Ban cùng vượt qua tục lệ khe khắt của bộ tộc để đến với tình yêu. Cả hai đều chọn cái chết hơn là phân ly vì những luật tục hẹp hòi mù quáng. Tính chất nhân văn đẹp đẽ biết chừng nào. La Ban còn là đỉnh cao. Đỉnh cao của trí tuệ, nhân phẩm, văn học nghệ thuật. La Ban lại là suối nguồn, dòng sữa mẹ, vì theo một truyền thuyết khác, hai đỉnh núi kia là hai bầu vú của Mẹ in hình lên trời xanh. Đó là suối nguồn của văn học nghệ thuật. ở xứ này, trời đã cho ta một cái tên như thế mà không dùng thì uổng quá.

Nguyễn Vũ đảo mắt nhìn mọi người. Anh lẹ miệng hưởng ứng ngay:

- La Ban. Nghe được quá. Chúng ta phải dựng ngọn cờ trên đỉnh cao này. Bao lâu nay người ta đã bôi bẩn đỉnh cao tuyệt đẹp này. Bây giờ chúng ta phải làm cho nó tỏa sáng lên.

Trong khi mọi người đang hào hứng bàn chuyện làm tỏa sáng ngọn La Ban, những đám mây đen từ đâu bỗng xuất hiện trên nền trời và chẳng mấy chốc trời đất tối xầm lại. Một cơn mưa buổi chiều đột ngột đổ xuống. Mọi người đều vội vã chuyển vào trong. Giữa cảnh ồn ào, họ đành gọi thêm rượu ngồi nói chuyện tào lao đợi ngớt cơn mưa ra về.

Sau đó, Minh Hương và Hoài phải nhờ Nguyễn Diêu, một nhà nghiên cứu dân tộc học, viết hai bài về sự tích núi La Ban và phân tích ý nghĩa vị trí ngọn núi này trong lịch sử các dân tộc ở địa phương. Theo ý kiến của bí thư tỉnh ủy, phải cần đến cả một cuộc họp của ban thường vụ tỉnh ủy để thông qua tên của tạp chí. Minh Hương và Hoài đã mướt mồ hôi, như cất được gánh nặng, khi lãnh đạo nhất trí với tên gọi của tạp chí. Đảng lãnh đạo đến mức đó thì làm văn học ở xứ này chắc sẽ còn lắm gian truân.

Ở nhà hàng Thủy Tạ ra, Minh Hương và Hoài đi bộ về nhà. Cơn mưa đã tạnh đột ngột như khi nó bắt đầu. Cuối mùa mưa, đầu mùa khô của xứ này, khoảng tháng 10, 11, có những cơn mưa gần như mưa rào của xứ nóng. Sau cơn mưa, không khí lạnh thêm đến gần như buốt giá. Trời đã vào đêm. Những ngọn đèn đường tù mù và hiếm hoi nhưng trên con đường đẹp nhất thành phố này, những nghệ sĩ lang thang và những cặp tình nhân không cần đến ánh điện. Mây đã tan hết. Sao nhấp nháy trong hàng cây phủ ngợp mặt đường. Dưới xa kia, những ngọn đèn và những ô cửa sổ của thành phố lờ mờ trong biển sương như một xứ sở nào xa xăm.

Mùi hoa dại, lá cỏ mục phảng phất. Thỉnh thoảng, một đám sương mù dày đặc từ trong rừng ùa ra rồi tan đi. Hai người đi bên nhau, lâng lâng chếnh choáng. Hoài chợt nói, giọng tỉnh táo:

- Minh Hương này, có một chuyện chỗ anh em tôi hỏi thực anh nhé. Mong anh đừng hiểu lầm vì tôi cũng rất ghét việc xen vào đời riêng của người khác. Nhưng đây là thiện ý mà tôi sẽ giải thích cho anh sau.

Minh Hương không ngạc nhiên. Anh đã quen tính bộc trực của người bạn mới:

- Ông cứ nói đi. Đừng ngại. Tôi cũng không có gì cần giữ bí mật đâu.

- Ở ngoài kia anh đã ly hôn với vợ chưa?

- À! Minh Hương ngập ngừng một chút rồi nói chậm rãi. Ông muốn biết chuyện đó à? Tụi tôi đã làm xong thủ tục và đang đợi quyết định của tòa án. Chắc sắp có rồi. Nhưng sao tự dưng ông lại hỏi chuyện đó?

Hoài cười thành tiếng:

- Chẳng dính dáng gì đến công việc và văn học cả phải không? Tôi cũng chưa định hỏi anh về chuyện đó nếu anh không tự nói. Nhưng vừa rồi ông Tú có nhờ tôi lượng tình thân với anh, hỏi thăm anh về chuyện đó..

Nghe nhắc đến ông Tú, Minh Hương thật sự ngạc nhiên. Ông Tú là cán bộ của ban tuyên huấn, mới được tỉnh ủy đưa sang cơ quan hội nhà văn để cùng với Minh Hương và Hoài thành lập chi bộ do ông được chỉ định làm bí thư. Về chuyên môn, ông phụ trách hành chính quản trị của cơ quan. Minh Hương và Hoài biết ý của thường vụ tỉnh ủy là muốn cắm một cán bộ đảng tin cậy vào cơ quan hội để theo dõi, uốn nắn hoạt động của anh em nhà văn. Ngay Minh Hương và Hoài là đảng viên nhưng là văn nghệ sĩ nên tỉnh uỷ chưa thật tin tưởng. Minh Hương đã có lần nói riêng với Hoài; "Tôi chán nhất là các ông cán bộ tổ chức và tuyên huấn. Cứ là cán bộ của hai cơ quan này thì hình như họ nhiều đảng tính hơn và có quyền răn dạy người khác. Lạ kỳ thật!". Tuy nhiên từ khi ông Tú được điều về, Minh Hương và Hoài cũng chưa có gì cấn cái vì ông tỏ ra cởi mở và khá dễ thương.

Minh Hương lẩm bẩm:

- Chà, chi bộ quan tâm sâu sát thật.

Hoài thấy cần nói rõ hơn:

- Vừa rồi ông Tú có nói với tôi về chuyện này. Chi bộ quan tâm vì lý do gì là chuyện của đảng nhưng về phần anh em mình tôi thấy cũng cần lưu ý. Vừa rồi có dư luận loan ra là anh đang có vợ ngoài kia nhưng mới vào trong này đã quan hệ lăng nhăng với cô này cô khác. Họ muốn đánh vào uy tín của anh. Như anh đã biết, một số người trong tỉnh ủy và cả trong anh em văn nghệ không thích anh. Họ cho anh là người ngoài, không có công lao gì với tỉnh và muốn đưa một người khác chủ trì công việc của hội. Đây là một sự tranh chấp ngấm ngầm từ đầu và vì sắp đại hội thành lập hội nhà văn nên người ta bắt đầu tung ra dư luận để hạ uy tín của anh trong đại hội.

Một đám sương mù lại tạt ngang trên đường. Hoài nghe giọng Minh Hương bực bội, không che giấu:

- Thật đê tiện. ở đâu cũng có cái trò này. Người ta sống không có gì là riêng tư cả sao? Nào tôi có cần quái gì cái chức chủ tịch hội nhà văn. Chính người ta mời tôi vào đây và yêu cầu tôi làm chứ tôi có muốn đâu? Tôi yêu thành phố yên tĩnh này và muốn dừng chân ở đây chặng cuối đời mình để chiêm nghiệm và viết một cái gì dài hơi cho những điều đã sống trải. Tôi không thích bon chen đâu. Ai muốn làm tôi sẽ nhường ngay.

Hoài đốt một điếu thuốc và trao bao thuốc cho Minh Hương. Đốm lửa và ngọn khói trong đêm lạnh làm Hoài thấy sảng khoái hẳn. Anh trầm ngâm rít vài hơi thuốc:

- Thôi, chuyện tổ chức đại hội và bầu bán như thế nào, ai sẽ làm gì ta sẽ bàn sau. Tôi muốn chia xẻ với anh về chuyện gia đình. Vừa qua anh không được hạnh phúc sao?

Nghe nói đến hai tiếng hạnh phúc, Minh Hương thấy tim mình đau nhói. Cũng đã khá lâu anh không nói đến chuyện riêng của mình với ai nhưng anh không thể quên được điều gì, kể cả khi chếnh choáng hơi men hay đi lang thang một mình trên những con đường tuyệt diệu đầm sương khói này. Anh chợt muốn mở lòng mình ra:

- Có lẽ không thể xác định được chân dung của hạnh phúc. Trong hạnh phúc có sẵn mầm đau khổ. Thực ra tôi vẫn yêu vợ, bây giờ vẫn còn yêu, có thể còn yêu hơn, nhưng tình yêu đã xen lẫn với căm hận. Có khi tôi không hiểu được đàn bà, xin lỗi, họ "ngu quá" hay bản chất họ là thế. Yêu thương chiều chuộng đến mức phụng sự vẫn không làm họ hài lòng. Có lẽ đây là kinh nghiệm đau xót của tôi về phụ nữ chăng? Về phía họ, họ là kẻ ích kỷ hơn ai hết và muốn độc chiếm ta như một vật sở hữu, coi ta như kẻ nô lệ trong khi họ lại muốn hoàn toàn tự do.

- Có thể nào khái quát được đặc điểm của mọi phụ nữ không?

- Dĩ nhiên là có biệt lệ. Nhưng tôi cho rằng phần đông là thế.

- Tôi sợ anh bị ám ảnh chuyện riêng nhiều quá và suy nghĩ hơi phiến diện chăng?

- Có thể là thế. Nhưng điều đau khổ cho ta là ta không thiếu họ được. Thiếu họ thì ta cũng không còn là ta hoàn chỉnh, đậm sắc nữa mà chỉ là một cái bóng vật vờ trong cuộc sống. Đáng lý Chúa phải trừng phạt nặng nề hơn kẻ cám dỗ đầu tiên trong vườn địa đàng.

Hoài cười thầm một mình, anh nói giọng hơi diễu cợt:

- Anh tự cho mình vô tội sao?

- Không. Tôi cũng là kẻ tội lỗi nhưng xét cho cùng tội lỗi đàn bà nặng hơn.

- Không chừng anh sẽ bị phụ nữ kiện vì tội vu oan.

- Nói thế chứ dù sao tôi vẫn yêu họ và không thể thiếu họ dù chỉ trong một ngày. Quỷ quái thật? À, vừa rồi bà xã ông mới lên thăm phải không? Chuyện hai ông bà thế nào?

Hoài im lặng rít hết điếu thuốc, búng tàn thuốc thành một vệt đỏ trong đám sương mù:

- Chuyện của tụi tôi lại khác. Tụi tôi tự ý ly thân, không cần đến pháp luật và không ai muốn lập gia đình khác. Tôi cũng cảm thấy trong yêu thương có căm giận và trong trung thành có phản bội. Gần gũi và xa cách. Gắn bó và chia lìa. Tự do và chiếm đoạt. Ích kỷ và vị tha... Toàn là những phạm trù đối nghịch đi bên nhau, đan xen vào nhau. Không có cái gì thuận chiều, đồng nhất. Có lẽ tụi tôi lại sắp về với nhau sau hơn mười năm xa cách. Nhưng có bền lâu không tôi không dám chắc. Bền lâu trong ngắn ngủi. Ngắn ngủi nhưng lâu bền. Lại một cặp phạm trù đối nghịch nữa. Tôi chấp nhận điều đó nên đau khổ mà vẫn hạnh phúc. Hạnh phúc trong khổ đau. Cũng là một cách diễn đạt khác chính điều anh muốn nói về hạnh phúc thôi. Có lẽ anh em chúng ta bị dằn vặt bởi những vấn đề nội tâm nhiều quá. Không biết những người khác như thế nào?

- Theo tôi, con người ai cũng có suy nghĩ về những vấn đề thiết yếu này cũng như những tra hỏi về ý nghĩa cuộc sống. Có điều độ sâu sắc và cách diễn đạt tùy bản tính và trình độ. Con người là một cái gì phổ quát.

- Anh có định viết cái gì về tình yêu, gia đình và hạnh phúc không?

- Về tiểu thuyết tôi định viết một cuốn về chiến tranh, dĩ nhiên trong đó có số phận con người. Còn về thơ, đó là những chủ đề trong thơ tôi từ nhiều năm qua và cả trong thời gian tới.

Hai người đã đi đến cổng cơ quan hội. Từ ngoài đường nhìn vào cuối dốc, ngôi biệt thự không có ánh đèn chìm sâu phía dưới, lặng lẽ một cách âm thầm. Minh Hương ngần ngừ một lúc rồi nói:

- Thôi, ông vào một mình nhé. Tôi phải đi có việc tí.

Hoài ngẩng nhìn Minh Hương:

- Anh không chịu nỗi cô độc hay không thể thiếu được phụ nữ, dù chỉ một ngày?

Minh Hương cười gượng, gần như thú nhận:

- Có lẽ cả hai.

Hoài cười lớn, tiếng cười vang dài trong bóng đêm:

- Đó là sống thật. Chúc anh vui vẻ. Còn tôi, tôi thích được cô độc hơn.

Hoài đợi cho tiếng bước chân Minh Hương đi ngược lại quãng đường vừa qua tắt hẳn mới lững thững xuống con dốc đi vào nhà.

Anh thấy rõ mình đang đi xuống vực sâu, lạnh lẽo đến rợn người. Anh mò mẫm mở khóa trong ánh sao mờ nhạt. Anh mở cửa, đóng cửa. Rồi không bật đèn, dò dẫm đi lên thang gác. Lại mở cửa phòng, đóng cửa phòng, không bật đèn. Anh ngồi xuống chiếc ghế. Đốt một điếu thuốc. Tất cả đều một mình. Một mình thôi.

Vị cô độc thấm đầm anh như sương mù bao phủ anh trên đường đi ngoài kia. Tôi còn có ai trong cuộc đời? Vy ư? Có lẽ ít lâu nữa Vy sẽ thu xếp để lên ở chung với anh. Rồi được bao lâu? Mười năm xa cách có đủ xóa tan các ngộ nhận và lấp đầy các khoảng cách do quá gần gũi gây ra? Xét cho cùng, tôi không hiểu được Vy và Vy cũng không hiểu được tôi dù chúng ta có thể đọc trong nhau đến từng ý nghĩ. Vậy thì còn ai? Những bóng hình xưa cũ lâng lâng hoài trong tôi đã thành ám ảnh. Và ai nữa? Những con người trong tương lai tôi chưa hề gặp mà vẫn khao khát đến dại khờ đuối sức? Hoài bỗng nhớ một câu thơ ngày trước của mình:

Tôi chỉ là tôi

Không có em, không có ai

Tôi chỉ là tôi

Một đời tôi đói khát

Anh biết mình thèm khát. Một cái gì có lẽ cao hơn cả tình yêu, hơn cả sự đồng cảm. Anh chìm vào trong cái tôi. Và thấy mình cheo leo bên bờ vực hư vô.

Niềm vui của những người đã trực tiếp đóng góp công sức vào việc hình thành tạp chí La Ban số ra mắt thật lớn lao, ngay cả đối với Minh Hương là người đã từng làm tổng biên tập báo ở nhiều nơi khác trước khi đến đây. Một tạp chí văn học đúng nghĩa đầu tiên xuất hiện trên mảnh đất này.

Bìa tạp chí, ngoài cái tên và biểu trưng, chỉ là một nền đỏ tươi. Mẫu bìa này đã được chọn qua một cuộc thi nhỏ giữa các họa sĩ trong tỉnh. Và điều bất ngờ là mẫu được chọn lại là của Hoàng Thủy, một giáo viên văn chỉ vẽ nghiệp dư. Cái tên La Ban được viết một cách độc đáo, với hai chữ A nhọn hoắt vượt hẳn lên cao như hai đỉnh núi. Biểu trưng nhỏ của tạp chí in bên góc với hình tượng hai đỉnh núi cách điệu thành hai bàu vú và một dòng suối tuôn ra nở thành đóa hoa. Tất cả rất đơn giản nhưng thể hiện được ý nghĩa của tên gọi La Ban và ý đồ của những người làm tạp chí mà Minh Hương và Hoài đã phác họa khi yêu cầu các họa sĩ vẽ mẫu bìa. Đã từng làm báo nhiều, Minh Hương cho rằng chọn mẫu bìa rất khó, có khi trong hàng chục năm, thay đổi vài ba lần vẫn không định hình được. Về trình bày bìa của số ra mắt, sau khi thảo luận mãi, cuối cùng mọi người nhất trí không đưa chữ lên trang bìa mà chỉ để một nền đỏ tươi, một màu đỏ nhức nhối tượng trưng cho khát vọng của những người làm văn học nghệ thuật trên mảnh đất ba-dan ngợp màu xanh này. Bìa được in bằng giấy "couché" láng và dày, ruột bằng giấy báo Liên xô và xếp chữ bằng phương pháp điện tử với máy móc tối tân nhất mới được nhập vào ở một nhà in hiện đại nhất của Sài Gòn. Đây cùng là sáng kiến bốc đồng của Nguyễn Vũ. Khi bàn chuyện phí tổn và hình thức ấn loát, Minh Hương và Hoài rất đắn đo vì tiền nong rất hạn chế nhưng Nguyễn Vũ bốc lên: "Khỏi lo. Số ra mắt phải chơi sang. Nếu cần, nhóm Hương Xuân sẽ chịu phí tổn cho khoản chơi sang này. Tạp chí của ta sinh sau đẻ muộn nên phải chơi đẹp, chơi sang nhất nước". Quả thực vào thời điểm này, với lối in ấn như thế, về hình thức, La Ban quả là "sang nhất nước" như lời Nguyễn Vũ.

Ngay khi tạp chí được chở từ Sài Gòn về, trong vòng ba ngày, Minh Hương và Hoài đã tổ chức gởi báo biếu cho lãnh đạo tỉnh, các cơ quan và cá nhân đã giúp đỡ hình thành tạp chí, các tác giả có bài đăng, các hội nhà văn và cơ quan báo chí trong cả nước. Hai anh còn gởi bày bán ở các quầy sách báo trong thành phố cũng như chuyển đi giới thiệu ở các huyện. Cuối ngày thứ ba, công việc tạm xong. Minh Hương gọi điện mời một số anh em nòng cốt đến ăn mừng. Chẳng mấy chốc, Nguyễn Vũ, Nguyên Lâm, Nguyễn Diêu, Hoàng Thủy và mấy anh em nữa đã có mặt. Họ kéo nhau sang cửa hàng du lịch gần đó. Minh Hương chỉ gọi một chai rượu chanh và mấy đĩa đậu phụng nhưng Nguyễn Vũ lại bốc lên, bỏ tiền túi ra kêu một chai Ararat và mấy đĩa đồ nhắm đàng hoàng.

Minh Hương nâng cốc:

- Trước hết phải chúc mừng ông Nguyễn Điều, người đã bảo vệ được cái tên La Ban trước thường vụ tỉnh ủy. Thú thực tôi lo nhất cái tên, vì một cái tên kém văn học đã làm mất đi một nửa giá trị của tạp chí.

Mọi người chạm cốc và uống cạn. Trong khi Nguyễn Vũ rót đầy các cốc lượt thứ hai, Hoài nói:

- Thứ hai, phải chúc mừng ông Nguyễn Vũ, người đã có sáng kiến và chịu chi tiền làm cho tờ La Ban "sang nhất nước"!

Lại chạm cốc lần thứ hai. Và những lần kế tiếp, mỗi người đưa ra một lý do để chúc mừng: mẫu bìa độc đáo của Hoàng Thủy, sáng tác của từng người và tất cả những người có bài đăng trong tạp chí, phong trào văn học của xứ Sương Mù...

Mọi người đang rôm rả chuyện trò chung quanh chuyện hình thành tạp chí, bình luận nội dung các bài viết được đăng, đến khoảng hơn 9 giờ tối, bỗng Lê Tân, một nhà thơ trẻ có bài đăng trong tạp chí, xô cửa nhà hàng bước vào. Vừa tiến đến bàn nhậu, anh vừa la lớn:

- Thôi đi các cha. Ở đó mà ăn mừng. Người ta đang làm thịt La Ban của các ông kia kìa.

Trong khi Lê Tân kéo ghế ngồi, mọi người nhao nhao lên:

- Sao? Ông nói gì?

- Ai làm thịt La Ban?

- Sao lại làm thịt

Lê Tân đặt xuống bàn ly rượu Nguyễn Vũ vừa rót:

- Tôi ở ngoài phố, vừa gọi đến cơ quan hội, nghe nói các ông đang nhậu ở đây nên phóng xe đến ngay. Tôi vừa ở câu lạc bộ văn hóa về. Ở đó người ta vừa tổ chức phê bình tạp chí La Ban số ra mắt và sát phạt không thương tiếc.

Minh Hương ngạc nhiên:

- Ai tổ chức sao không mời hội. Tạp chí mới phát hành có ba ngày đã mấy ai kịp đọc đâu mà phê bình? Anh em mình có ai ngoài đó không?

Lê Tân kể:

- Tôi đến trễ nên không rõ lắm. Có lẽ do câu lạc bộ văn hóa tổ chức nhưng theo chỉ đạo của sở văn hóa thông tin hoặc ban Tuyên huấn gì đó vì thấy các quan chức của hai cơ quan này đều có mặt. Một thằng bạn hay sinh hoạt ở câu lạc bộ này được mời, tình cờ đi ngang kéo tôi đi. Tôi hơi ngạc nhiên, nghĩ các ông tổ chức sao lại không mời anh em nhưng nghe nói họp để đóng góp ý kiến xây dựng La Ban nên tôi vội đi ngay. Dự cuộc họp có khoảng ba mươi người thôi nhưng anh em mình không có ai cả. Toàn là cán bộ lãnh đạo và một số người ở đâu tôi không biết, cũng có một số nhà văn nhưng không thuộc "phe ta".

Nguyễn Vũ dằn mạnh cái ly xuống bàn:

- Láo thật! Góp ý thì phải mời ban biên tập và các tác giả để họ tiếp thu chứ. Việc gì phải làm trò đánh lén như thế? Nhưng họ nói gì?

Lê Tân bây giờ mới tợp một hớp rượu, anh kể, giọng tức giận:

- Tôi ngồi nghe ức quá định nên choảng lại nhưng thằng bạn cùng đi cản, bảo đâu còn có đó, nên báo lại các ông rồi tính.. Đầu tiên họ nói về hình thức. Nền đỏ khát vọng gì gì của các ông thì người ta cho là nhợt nhạt, thiếu tính chiến đấu, người bảo giống bìa tạp chí cộng sản. Hai chữ A trong cái tên La Ban các ông khen nức nở thi họ bảo là trồi lên một cách chướng mắt, thiếu cân đối và nhọn hoắt trông phát ghê. Còn cái biểu trưng của tạp chí, đóa hoa của ông Hoàng Thủy, người ta bảo giống cái vòng tránh thai và nhìn vào chẳng hiểu ý nghĩa gì.

Hoàng Thủy đỏ bừng mặt, đứng dậy la lớn:

- Thằng nào nói vậy? Đồ mù cũng bày đặt phê bình nghệ thuật.

Hoài kéo Hoàng Thủy ngồi xuống:

- Ông khoan nóng. Đề nghe hết đầu đuôi đã.

Lê Tân tiếp tục:

- Họ nói bìa tạp chí sao không ghi tên cơ quan nào xuất bản, của tỉnh nào, chỉ mỗi cái tên, cứ như con hoang không ai thừa nhận. Số ra mắt trùng với thời gian kỷ niệm cách mạng tháng mười mà không có lấy một câu khẩu hiệu chào mừng.

Minh Hương không dằn được:

- Ôi? ấu trĩ! Thế họ không xem bên trong à? Việc gì phải tương hết ra ngoài bìa? Còn việc kỷ niệm cách mạng tháng mười đã có bức tranh cổ động và mấy bài thơ về Liên xô ngay trang đầu, lại còn bài dịch của các tác giả xô-viết, việc quái gì phải thêm khẩu hiệu? Khẩu hiệu để báo đảng đăng, còn văn nghệ ta kỷ niệm cách khác chứ.

Lê Tân nhìn Minh Hương:

- Người ta đâu có nghĩ như anh. Nhưng rõ ràng đây là ác ý thôi. Có người còn mỉa mai là La Ban mặc quần xà lỏn chào mừng cách mạng tháng mười nữa đấy. Họ muốn bới lông tìm vết mà. Chưa hết đâu. Họ còn phê bình in ấn gì sai be bét, đầy lỗi chính tả, có câu bất thành cú. Điện tử với chẳng điện tử, còn thua xa in ty-po ở tỉnh này.

Hoài xen vào:

- Nhiều lỗi chính tả thì công nhận vì máy in điện tử mới nhập, không có dấu tiếng Việt, công nhân phải thêm dấu bằng tay, sai nhiều sửa không xuể. Cái đó ta đã cáo lỗi, giải thích và đính chính ở cuối tạp chí. Nhưng các kiểu chữ và trình độ in hơn gấp trăm lần in ty po. Nói gì cũng phải công bằng chứ sao hồ đồ vậy?

Lê Tân trợn mắt, vung tay luôn luôn theo thói quen trong khi nói:

- Nếu các ông ở đó chắc đấu khẩu tới khuya chưa xong. Đó mới là chuyện hình thức, còn về nội dung họ nói mới ngán nữa. Họ khen sơ sơ chiếu lệ mấy bài, toàn là những bài hiền lành nhất, còn tập trung đã kích một số bài trong đó có bài thơ của tôi.

Nguyễn Diêu hỏi từ tốn:

- Họ phê bình những bài nào, ông kể chi tiết đi.

Lê Tân giật tờ tạp chí Hoàng Thủy đang cầm trên tay, lật lật tìm trong các trang:

- Họ nói căng nhất là bài thơ của Thanh Thu, bài "Những cây thông kêu":

Những cây thông ào vào tỉnh uỷ

Xin đừng đốn chúng tôi.

Những cây thông là ai? Bọn trí thức văn nghệ sĩ à? Sao lại ào vào tỉnh ủy? Muốn biểu tình chống đảng hả? Nhưng ai đốn các ông, đốn lúc nào? Còn thằng cha Thanh Thu nữa hắn là ai, biết gì về tỉnh này mà dám làm bài thơ đó? Họ biết rõ Thanh Thu là bạn Minh Hương và không phải người ở đây nên có ý ám chỉ Minh Hương muốn mượn lời người ngoài để đã kích tỉnh ủy. Rồi bài "Cảm xúc đi trên đường Nguyễn Trãi" của Đăng Vẫn nữa:

Oan Ức Trai sáu trăm năm trước

Bọn gian thần đổi dạng vẫn còn đây.

Dưới chế độ ta làm gì có "oan Ức Trai" và bọn gian thần đổi dạng muốn ám chỉ ai? Các đồng chí lãnh đạo ở trung ương hay địa phương?

Lê Tân xỉa xỉa tay vào mặt Nguyễn Vũ :

- Còn bài thơ "Hành tinh cô đơn" của ông nữa. Đây này:

Tên lửa cứ vút đi

Truyền về trái đất bao điều mới lạ

Vũ trụ nổ tung

Còn lồng ngực vẫn kín bưng

Để con tim tròn thành hành tinh cô đơn

Ông cũng thuộc loại bôi bác chế độ, vì trong chế độ xã hội chủ nghĩa, người không còn bóc lột người, sống với nhau bằng tình hữu ái giai cấp, sao ông lại bảo trái tim người khép kín thành hành tinh cô đơn?

Rồi bài "Gia tốc" của tôi nữa. Lê Tân đứng hẳn lên, đọc lớn mấy đoạn trong bài thơ của mình:

Xin vĩnh biệt những cái đầu u tối

Quen nghênh ngang trong mũ áo thánh thần

Không thể chờ - bằng những bó hoa

Những lễ hội bàn tròn - tung hô nhau - thành tích

Những con số ma - thì thầm nhau đóng kịch

Đổi mới làm chi - sẽ mất lắm bạc tiền (?)

Họ cho tôi là kiêu ngạo, đứng trên đầu thiên hạ để phê phán. Và chính đảng chủ trương đổi mới sao tôi lại dám cho đảng sợ đổi mới?

Hoàng Thủy cũng đứng dậy, giơ hai tay lên trời:

- Ôi trời đất! Thế mà gọi là phê bình văn học nghệ thuật. Cứ kiểu này, tôi xin quăng cọ bẻ bút đi về bán vé số cho xong.

Minh Hương nhíu mày, có vẻ lo lắng:

- Rõ ràng đây là một chủ trương chụp mũ chính trị rồi. Nhưng những ai phát biểu nhiều nhất?

Lê Tân nhìn quanh mọi người:

- Phần lớn là các quan chức. Cũng có một số nhà văn nhưng không thuộc cánh ta. Họ đạo diễn kỳ lắm. Người tung kẻ hứng rất nhịp nhàng. Họ truy cả ông Minh Hương nữa đó. Trong bài viết về " Cuộc sống hôm nay và trách nhiệm của thơ" của ông, có ý kêu gọi tấn công vào bọn cán bộ, đảng viên thoái hóa biến chất, truy kích chúng đến cùng, phê phán các loại cán bộ tổ chức và tuyên huấn ngu dốt nhưng trịch thượng, động chạm đến việc quy kết thô bạo, xử trí độc đoán một số văn nghệ sĩ, trí thức của tỉnh này.

Còn bài của ông Hoài là một bút ký về vùng dân tộc rất tình cảm, người ta không nói gì đến nội dung nhưng cho ông viết sai chính tả, văn phạm. Đặc biệt người ta ám chỉ ông với tư cách phó tổng biên lập kiêm thư ký tòa soạn là người đã tập hợp các loại bài có nội dung xấu vào trong tạp chí, chọn đăng bài của người ngoài nhiều và bỏ rơi anh em trong tỉnh.

Nguyễn Vũ có vẻ đã mất hết kiên nhẫn, anh vừa gọi cô phục vụ tính tiền, vừa bảo mọi người:

- Ông Lê Tân bảo người ta tổ chức ở câu lạc bộ văn hóa do Phương Mai làm chủ nhiệm chứ gì. Hắn cũng là nhà văn và lâu nay lớn tiếng hô hào xây dựng hội nhà văn, sao tạp chí của hội vừa mới ra đời đã tổ chức đánh? Phải đi gặp hắn hỏi cho ra lẽ.

Mọi người xô ghế đứng dậy ra ngoài nhảy lên xe, người xe đạp, kẻ Honda, phóng đến câu lạc bộ văn hóa. Trụ sở câu lạc bộ là một dẫy nhà rộng nằm trong khu vườn tĩnh mịch. Nơi đây, mọi phòng đều cửa đóng then gài, đập mãi không ai mở. Chợt Nguyễn Vũ nhìn sát vào tấm bảng quảng cáo phim vidéo đặt trước hành lang, trong bóng tối mờ, la lên:

- Cái gì đây? Trời ơi? "Cú đấm trong bóng tối". Quảng cáo phim vidéo. Sao mà phù hợp thế. Đúng là cú đấm trong bóng tối. Sao không chơi nhau ngoài ánh sáng, mặt đổi mặt, giữa thanh thiên bạch nhật, trước công luận đi?

Mọi người xúm lại coi tấm bảng quảng cáo vô tình mà đầy ý nghĩa.

Minh Hương nói:.

- Thôi được rồi. Anh em mình về đi. Tôi sẽ cho tổ chức họp rộng rãi để phê bình tạp chí La Ban. Để cho mọi người đọc kỹ rồi lúc đó ai muốn nói gì tha hồ nói. Ta có sợ người khác phê bình đâu. Nhưng phê bình phải có đối thoại chứ không thể chơi trò "đánh hội đồng như thế được".

Trong khi Minh Hương, Hoài và số anh em tích cực chuẩn bị cho cuộc đối thoại về tạp chí La Ban số ra mắt, một đoàn khách văn nghệ sĩ đi du lịch của một tỉnh bạn đến thăm. Hoài sửng sốt khi gặp lại Sơ Huyền trong đoàn khách này. Sơ Huyền. Trăng mới treo. Cái tên lạ lùng của cô gái xứ thơ, người tình cũ của Hoài thuở thanh xuân. Mảnh trăng non đó vẫn treo nghiêng trong vòm trời tâm hồn Hoài suốt hai mươi năm qua. Những lúc đắng cay và cô độc, Hoài vẫn hồi tưởng lại những cuộc tình cũ và dư vị của những giờ phút ngọt ngào trong đời lại thấm dần hồn anh, róc rách như dòng suối ảo ảnh nhiệm màu chảy qua cát khô sa mạc.

Cuộc tình với Sơ Huyền là cuộc tình đầu đời đúng nghĩa với Hoài và cả Sơ Huyền, nhưng có lẽ vì kiêu hãnh, tham lam, ích kỷ, khao khát tự do và bao nhiêu nghịch lý ngông cuồng thời trẻ tuổi, hai người đã rời bỏ nhau. Tuy nhiên cho đến tận bây giờ, mảnh trăng nghiêng đó vẫn là chiếc vành sáng thanh bai, không hề tròn đầy hay lặn đi trong Hoài.

Đó là khuôn mặt trắng muốt dịu dàng đặc trưng của con gái thành phố Thơ, nơi có dòng sông Thơm lặng lờ chảy qua. Đôi mắt đen nhánh thông minh, với tròng trắng phớt xanh, dưới hàng mi đen dài rợp bóng liêu trai và cặp lông mày thanh mảnh. Và chiếc miệng đầy sức thu hút với chiếc răng khểnh treo trên nụ cười. Thân hình mảnh mai nhưng đầy sức sống, căng tròn tuổi dậy thì. Bàn tay như một búp sen non. Và những đêm trăng huyễn hoặc có nhau bên dòng sông êm đềm thân thuộc. Chao ôi!

Quá khứ vụt sống dậy tươi nguyên trong Hoài như mới hôm qua. Lúc mới gặp, vì đông người và phải lo tiếp khách, Hoài và Sơ Huyền chỉ trao đổi với nhau vài câu thăm hỏi. Hoài hẹn tối sẽ đến thăm Sơ Huyền ở nhà nghỉ của cô.

Nhà nghỉ của Sơ Huyền là một biệt thự yên tĩnh, đêm nay nằm lặng lẽ dưới ánh trăng mờ. Trong đoàn khách, trừ vài người mệt nhọc phải đi nghỉ sớm, còn lại hầu hết đều đi chơi để thăm thú thành phố về đêm. Sơ Huyền đang đứng trước cổng ngắm trăng đợi Hoài. Cô không còn là thiếu nữ mảnh mai như ngày xưa nữa mà đã đẩy đà hơn, có dáng dấp của một thiếu phụ tuổi hồi xuân. Cô khoác chiếc áo măng-tô màu nâu, đội lệch chiếc mũ len màu hồng nhạt và trong ánh trăng mờ, Hoài lại thấy khuôn mặt cô trắng sáng, hàng mi chớp chớp rung động như ngày nào.

Anh tưởng hai người sẽ ôm chầm lấy nhau như những người tình xưa gặp lại. Nhưng không, hai mươi năm bặt tin và bao nhiêu dâu biển đã giữ hai người trong một khoảng cách. Sơ Huyền mời Hoài vào phòng khách nhưng anh đề nghị ngồi ở lan can ngoài hành lang nói chuyện. Bây giờ mọi việc đều khác, nhưng ta có cần chi cái nghi thức tầm thường, như ngày xưa đã từng phá tung mọi khuôn sáo và dẫm lên những dư luận đàm tiếu quanh co. Hai người ngồi bên nhau trên thanh gỗ lớn vừa tạm dùng làm lan can trước hàng hiên. Dưới sân, một vườn hoa hồng đang độ nở lay động, nhẹ nhàng phảng phất hương thơm. Xa hơn một chút, mấy cây thông mạnh mẽ vươn mình trong đám sương mờ, vi vu một điệu hát dịu dàng. Ngoài xa nữa là không gian mờ đục ánh trăng, không đủ xuyên qua màn sương dầy đặc.

Hai người ngồi bên nhau với một khoảng cách vừa phải như những người bạn. Giọng Sơ Huyền thì thầm khi ngước nhìn Hoài:

- Hai mươi năm rồi phải không anh?

Hoài nhìn cô đăm đăm, lẩm bẩm:

- Phải. Hai mươi năm. Một phần ba cuộc đời rồi. Em có khác xưa nhiều không?

- Bao nhiêu thay đổi rồi, nhưng khác thì có lẽ không khác nhiều đâu. Nhưng sáng nay gặp anh bỗng dưng em sợ quá. Em tưởng như gặp một ông nào, xa lạ quá. Hai mươi năm qua có lúc nào anh nghĩ đến em không?

Hoài nhìn ra khoảng không trước mặt:

- Có lúc nào ư? Có lẽ em không tin rằng mảnh trăng non của em vẫn treo nghiêng trong suốt cuộc đời anh. Những lúc cô độc và tưởng vọng về quá khứ. Mà anh thường xuyên cô độc và sống bằng Hoài niệm.

- Thế vợ anh đâu rồi và đã chính thức ly hôn chưa? Trước khi đến đây em đã có nghe mấy người quen anh nói loáng thoáng về chuyện của anh. Ngày xưa em nhớ anh vẫn tôn thờ chủ nghĩa độc thân và tự nhận là "chung thân ngựa hoang" kia mà.

Hoài lại nhìn Sơ Huyền, anh thoáng nghe trong giọng nói của cô như có niềm trách móc và hối tiếc:

- Tụi anh đã sống ly thân gần mười năm nhưng có lẽ sắp tới lại về với nhau. Hôn nhân là một thứ định mệnh hạnh phúc và bi thảm. "Chung thân ngựa hoang", hình ảnh con ngựa lưng bờm trong gió tự do trên đường dài cũng đẹp đẽ và hấp dẫn đấy. Nhưng vó ngựa nào lại không có lúc gối mỏi chân chồn và cần một bãi cỏ non. Đó là một mâu thuẫn tất yếu trong vô số những nghịch lý đương nhiên của đời anh. Có lẽ cũng như em, anh thay đổi nhiều nhưng không khác xưa bao nhiêu. Cái gì đã khẳng định ta từ thời trẻ có lẽ mãi mãi tồn tại trong ta dù nó có biến dạng đi đôi chút do hoàn cảnh. Mà thôi. Bây giờ nói về em đi. Trước đây anh chỉ biết em đã có chồng, đến bây giờ gia đình em ra sao?

- Em sống như thế nào?

Sơ Huyền cúi đầu nghe Hoài, mãi một lúc sau cô mới ngửng

- Chuyện gia đình em cùng chẳng vui gì. Sau khi rời bỏ anh ba năm, em đi lấy chồng, một người em không yêu. Anh ấy là sĩ quan trong quân đội trước đây. Chúng em đã có hai con. Sau giải phóng, mấy năm đầu em sống rất khó khăn, phải đi mánh mung bán chợ trời kiếm sống. Hiện giờ em làm nhân viên văn thư, đánh máy ở cơ quan hội nhà văn của thành phố Thơ. Trước đây em cũng có làm thơ thẩn đôi chút nên họ mời em tham gia sinh hoạt câu lạc bộ văn nghệ của thành phố. Thấy em viết được, đời sống khó khăn nên các anh ngoài đó tạo điều kiện cho em làm việc ở cơ quan. Chính nhờ vậy em mới được tham gia chuyến đi du lịch này và gặp anh.

Cô bỗng cười nhẹ, cay đắng:

- Đó là tóm lược rất vắn tắt một quãng đời. Nhưng cuộc sống em không phải chỉ có thế đâu. Anh đã biết rồi. Đối với chúng ta, cuộc sống nội tâm có lẽ phong phú, sôi động hơn sinh hoạt bên ngoài, với những chuyện ngày tháng đã trôi đi không dấu vết. Nhưng mà thôi. Có lẽ cuộc đời em cũng không có gì quan trọng đối với anh đâu. Em biết anh cuồng nhiệt, si mê mà cũng lạnh lùng, dễ quên và sắt đá nữa. Em vẫn còn đau, còn oán trách về chuyện lá thư em gởi anh mười lăm năm trước. Anh còn nhớ không hay cũng đã quên rồi? Mảnh trăng non treo nghiêng trong đời anh có bao nhiêu ánh sáng đâu. Mà tâm hồn anh thì mịt mù dông bão. Mảnh trăng đó may ra chỉ le lói đôi khi anh cô độc thôi.

Hoài muốn xích lại gần sát Sơ Huyền, quàng tay lên vai cô và nói một lời giải thích nhưng anh vẫn ngồi im. Ngộ nhận cũng như mâu thuẫn đầy dẫy trên đời anh, đối với riêng anh và trong quan hệ với kẻ khác, kể cả những người thân yêu nhất. Hồi đó anh cũng không sao giải thích được mình, làm sao giải thích cho Sơ Huyền. Năm năm sau khi rời bỏ nhau, bặt tin, anh và Sơ Huyền đều đã lập gia đình, đột nhiên anh nhận được một lá thư của Sơ Huyền. Lá thư vang động lời nhớ thương khẩn thiết như những lá thư cô viết nhưng không gởi thuở hai người còn có nhau. Lần này, không còn có nhau nhưng "không hề mất nhau" như cô khẳng định, cô đã gửi lá như đó đi. Rõ ràng cô cũng đầy mâu thuần không khác gì anh. Và đáng lý anh phải đáp lại lời nồng nhiệt đó gấp bao lần, anh chỉ gởi trả lời cô bằng một tờ giấy trắng, để rồi lại bặt tin nhau cho đến tận ngày hôm nay. Thuở đó anh đã lao vào công tác hoạt động cách mạng bí mật và muốn giữ trọn tình cảm, trách nhiệm đối với vợ mình, anh đã từ chối sống dậy một giấc mơ xưa. Đó là cách giải thích đơn giản nhất anh tự lý giải với chính mình. Nhưng nó có đủ sức thuyết phục không, đối với chính anh? Công tác cách mạng có buộc người ta phải quên đi mọi tình cảm riêng tư. Yêu thương, trách nhiệm vợ chồng có bắt người ta phải chối từ, gạt bỏ chính bản thân mình trong những lúc rung động sâu xa nhất có cội nguồn từ trong thâm sâu quá khứ? Phải chăng đó là một thứ tình cảm phi đạo lý? Phải chăng ta cần biết nén lòng. Phải chăng ta có lúc chấp nhận cảnh "đồng sàng dị mộng" nhưng không được làm bất cứ điều gì có tính cách bày tỏ công khai để giữ gìn hạnh phúc gia đình. Thế nào là sống thực và đối trá? Thế nào là trung thành và phản bội? Thế nào là yêu thương và chia xẻ? Tình yêu và cảm thông phải chăng rốt cuộc chỉ là quyết tâm chiếm đoạt và sở hữu lẫn nhau? Hy sinh bản thân để sau cùng đạt được điều gì trong cuộc chung sống?

Lá thư không lời của anh hoàn toàn không chuyên chở được những dằn vặt lúc đó trong tâm hồn Hoài. Sơ Huyền oán trách anh cũng đúng thôi. Hoài thở dài. Anh cầm lấy tay cô:

Để sau này anh sẽ giải bày thêm với em về chuyện đó. Lẽ nào vừa gặp lại nhau ta lại nói những điều không vui? Anh là kẻ "mê-say-lửa-rơm-chóng-tàn" nhưng cũng không dễ quên đâu. Ngồi với nhau thế này anh lại nhớ đến phiến đá bên bờ sông cạnh ngôi tháp cổ ngày nào. Trăng và đêm khuya đã bao phủ cuộc tình của chúng ta như trong cổ tích.

Sơ Huyền ngồi sát vào anh, giọng cô như run lên:

- Nhưng trăng ở đây lạnh lắm. Em thích trăng trên dòng sông cổ tích ngày xưa hơn.

Hai người lại ngồi bên nhau như ngày xưa. Và câu chuyện là những lời thì thầm hoài niệm trôi đi như một giấc mơ.

Đã khuya lắm chợt có tiếng ồn ào ngoài cổng biệt thự. Có lẽ những người đi chơi phố trở về. Hoài không muốn gặp họ làm mất không khí của buổi gặp lại Sơ Huyền. Anh từ biệt cô ra về bằng cổng phụ phía sau. Sơ Huyền tiễn anh ra đến ngoài đường một quãng. Ngày xưa cô đã tiễn anh đến bao lần trong một lần từ biệt vì cô tiễn anh đi một quãng, anh lại đưa cô trở về. Và những nụ hôn không dứt. Lần này cô giữ anh lại dưới một gốc thông bên đường, cô cầm tay anh, ngước nhìn anh bằng tia mắt lấp lánh và hàng mi chớp rung động. Cô nói:

- Anh không từ biệt em à?

Như ngày xưa, Hoài cúi xuống đôi môi hé mở. Hai người như mê đi trong nụ hôn lạ lùng run rẩy, giữa bốn bề trăng và sương mù vây phủ.

Hoài chếnh choáng trong dư vị của nụ hôn trên đường về. Một mình. Khuya khoắt. Như ngày xưa.

Hoàng Ly Chân đang ngồi trong quán đọc báo. Để thu nhập thêm, vợ chồng anh mở một quán cóc ven đường, cạnh ngã tư, bán giải khát và các hàng tạp hóa linh tinh. Quán này cũng là nơi hay lui tới của một số anh em văn nghệ sĩ ở đây vì nó tiện đường, ở ngay khu trung tâm. Do đặc điểm đó, đây là nơi thu phát rất nhiều lượng thông tin về đủ mọi loại vấn đề chính trị, kinh tế, xã hội, đặc biệt là các vụ giật gân trong tỉnh. Với tư cách chủ quán Hoàng Ly Chân là người nghe và nói nhiều nhất nên bạn bè gọi anh là cái loa công cộng.

- Chào nhà thơ. Đang đọc gì đó?

Nghe tiếng nói, Hoàng Ly Chân ngẩng lên, thấy Lý Mưu bước vào, miệng cười rất tươi. Lý Mưu là một cán bộ hay lui tới quán của Chân nhưng anh cũng không biết rõ anh ta làm ở cơ quan nào. Hỏi, anh ta chỉ ậm ờ. Người nói anh ta là cán bộ của tỉnh ủy, người nói rõ là ở ban nội chính, kẻ lại bảo là công an. Có điều anh ta biết rất nhiều chuyện và tỏ ra thân cận với các ông lớn của tỉnh này.

Lý Mưu kéo ghế ngồi đói diện với Hoàng Ly Chân. Anh ta khoát tay từ chối chén trà của Chân đưa và nói:

- Hôm nay trời lạnh làm một xị cho nóng người đi. Ông có cái gì nhắm? A, có khô nai đây nè.

Anh ta với tay lấy gói khô nai để trên quày và Hoàng Ly Chân đứng dậy đi rót một xị rượu, lấy một cái đĩa đặt lên bàn. Lý Mưu rót rượu ra hai chén và mời Hoàng Ly Chân. Hai người cụng nhẹ và dốc cạn chén rượu đầu tiên trước khi đụng đến đồ nhắm. Lý Mưu hỏi ra vẻ quan tâm:

- Độ này ông sáng tác được nhiều không? Sắp tổ chức đại hội thành lập hội nhà văn chắc các ông phấn khởi lắm.

Hoàng Ly Chân cười:

- Tôi lúc nào cũng viết lai rai. Cho đến giờ thơ tập họp lại cùng đủ in vài ba tập. Có hội nhà văn may ra xuất bản được nhưng tình hình hội nhà văn chưa thành lập được mà đã có dấu hiệu rắc rối rồi, không biết tương lai sẽ ra sao.

- Ông bảo rắc rối gì?

- Vừa rồi, tạp chí La Ban mới ra số đầu đã bị phê phán kịch liệt Nghe nói các đồng chí lãnh đạo không hài lòng. Rồi việc chạy đua vào ban chấp hành trong đại hội sắp tới, nghe nói đã có hai ba phe đang ngấm ngầm vận động.

- Sắp tới ông ứng cử vào ban chấp hành chứ?

- Ờ, ờ để xem. Anh em giới thiệu cùng tốt. Mà mình tự ứng cử cùng được, có sao đâu? Thời đại dân chủ mà.

- Ông ứng cử đi. Theo tôi, ở đây ông hoạt động văn học lâu năm, có uy tín thế nào anh em chả bầu. Ông không xứng đáng còn ai xứng đáng nữa. Tôi mà được dự đại hội tôi sẽ bầu ông ngay. Tiếc tôi không phải là nhà văn.

Được khen, Hoàng Ly Chân có vẻ tự mãn, không cần làm bộ khiêm tốn:

- Kể ra hoạt động văn học lâu năm ở đất này có mấy người đâu? Mình không "cổ thụ" nhưng cùng thuộc loại "đại ca" rồi.

Lý Mưu rót tiếp chén rượu thứ ba cho Hoàng Ly Chân:

- Tôi cũng thấy vậy. Ông làm chủ tịch hội nhà văn cũng được quá chứ nói gì ban chấp hành. À, mà sao ông không xin chuyển hẳn về công tác ở hội nhà văn cho tiện?

Hoàng Ly Chân nhíu mày, có vẻ hậm hực:

- Tôi cũng muốn thế. Nhưng hai ông Minh Hương và Hoài ở cơ quan chuyên trách hội chưa đồng ý. Họ bảo tôi có nhiều tai tiếng và một số anh em văn nghệ sĩ không hài lòng. Mẹ kiếp? Có gì đâu. Hồi tôi biên tập ở đài, mấy anh gởi bài tới không được chọn thì bất mãn thôi. Trò đời thế mà.

Lý Mưu tán đồng:

- Chuyện đó bao giờ chẳng vậy. À, mà này, ông thấy hai ông Minh Hương và Hoài ra sao?

Hoàng Ly Chân ậm ờ chưa vội trả lời. Gần đây, anh ta đang suy tính về thái độ đối với Minh Hương và Hoài. Minh Hương tuy cùng thời với anh nhưng là nhà thơ đã nổi tiếng khá lâu và nghe nói trước khi vào đây, ở nơi cũ hình như có gì lộn xộn thì phải. Hoài chỉ là cây viết nghiệp dư, trước giải phóng một số tác phẩm có tính cách hiện thực phê phán Hoài viết trong vùng tạm bị chiếm có được đọc trên đài phát thanh Giải phóng và đài Tiếng nói Việt nam. Sau giải phóng, Hoàng Ly Chân có được đọc bản thảo một tập truyện ngắn của Hoài viết từ trước anh rất thích, nhưng sáng tác mới chưa có gì.

Hoàng Ly Chân chợt có cảm tưởng là đang bị người đối thoại thăm dò. Anh nói:

- Ông Minh Hương do tỉnh ủy mời về, còn ông Hoài cũng do tỉnh ủy điều động. Chắc tại hai người này là đảng viên.

Lý Mưu chăm chú nhìn Hoàng Ly Chân, như muốn tìm kiếm một dấu hiệu gì trên nét mặt anh:

- Ờ, đó cũng là một lý do. Nhưng anh em nhà văn tỉnh mình đâu phải không có ai là đảng viên. Vả lại - Lý Mưu hạ thấp giọng - tôi nói riêng với ông, đảng viên cũng năm bảy loại chứ không phải tốt hết đâu. Như anh chàng Hoài chẳng hạn, anh ta là kẻ có "vấn đề" đấy.

Hoàng Ly Chân vểnh tai lên, mở to mắt:

- Sao? Ông bảo Hoài có vấn đề gì?

Lý Mưu trầm ngâm một lúc, ra vẻ hết sức đắn đo:

- Đáng lý điều này không nên nói ra vì là chuyện nội bộ đảng. Nhưng ông là chỗ thân tình, lại là văn nghệ sĩ, trí thức cách mạng nên nói cho ông biết cùng tốt. Hoài trước đây hoạt động trong lòng địch, quan hệ phức tạp không thể xác minh được. Lý lịch của Hoài và chuyện anh ta được kết nạp đảng cũng có người bảo chưa rõ ràng. Cả chi bộ đã kết nạp anh ta là chi bộ Trung Kiên cũng đang bị nghi vấn là có liên quan đến một tên phản bội, đầu hàng địch. Tuy anh ta vẫn được công nhận là đảng viên nhưng việc tin cậy, sử dụng chỉ có mức độ. Loại trí thức sống trong vùng tạm bị chiếm, dù là đảng viên, cùng làm sao sánh được với trí thức xã hội chủ nghĩa như các ông tuy chưa phải là đảng viên. Đó là nói về lập trường, quan điểm. Còn về sáng tác văn học, tôi không rành lắm nhưng tôi tin họ cũng không bằng các ông được. Ông nghĩ sao về chuyện đó?

Nghe Lý Mưu nói, Hoàng Ly Chân cảm thấy như có một cái gì mới mẻ mở ra, gần như là một cơ hội. Và sự đố kỵ đối với Hoài lâu nay nhen nhúm bây giờ được dịp bùng ra:

- À ra thế đấy. Bây giờ ông nói, tôi mới biết những chuyện này. Tôi cũng cảrm thấy anh chàng Hoài có cái gì không rõ ràng và xa cách với anh em văn nghệ ở đây, nhất là đối với anh em miền Bắc vào. Ông Minh Hương cộng tác với Hoài kể cũng lạ. Thấy hai ông ăn ý với nhau lắm. Có thể Minh Hương cũng chưa hiểu hết Hoài. Còn chuyện văn chương thì anh em miền Nam viết lách có ra gì. Ngay cả những người nổi tiếng thời kỳ kháng chiến được tuyên truyền nhiều, được đưa vào sách giáo khoa, sáng tác của họ từ miền Nam gởi ra, tụi tôi ngoài kia cũng phải biên tập, sửa chữa chán. Hồi đó mình trân trọng vì đó là những tác phẩm được gởi từ chiến trường miền Nam ra, rất có lợi cho việc tuyên truyền. Mấy truyện ngắn của anh chàng Hoài hồi đó được đài Tiếng nói Việt nam và đài phát thanh Giải phóng đọc tôi cũng biết, vì phục vụ cho ý đồ chính trị nên phải châm chước về mặt nghệ thuật. Gần đây anh ta có viết lách gì đâu. Vậy mà không hiểu sao tỉnh ủy lại điều anh ta về làm thường trực hội nhà văn. Làm hội nhà văn trước hết phải có tác phẩm đã. Không phải riêng tôi mà nhiều nhà văn ở đây cùng bất mãn đấy.

Lý Mưu gật gù khi nghe Hoàng Ly Chân nói, ánh mắt anh ta thỉnh thoảng lóe lên những tia sáng khó hiểu, gần như thâm độc, nhưng Chân không nhận ra. Được dịp, Chân thao thao trút bầu tâm sự về nỗi không được đảng quan tâm, chiếu cố, có khi còn bị trù dập.

Lý Mưu chăm chú nghe, ra vẻ hiểu biết:

- Điều ông nói cũng có thôi. Nhưng ông phải thông cảm là những đồng chí lãnh đạo của mình bận trăm công nghìn việc, chủ yếu lo về kinh tế nên có nhẹ mặt văn hóa văn nghệ. Tôi cho rằng sắp tới anh em văn nghệ sĩ nên trình bày rõ với lãnh đạo. Còn việc đại hội nhà văn tới đây, tuy tỉnh ủy có chỉ đạo từ trước nhưng cũng phải trên cơ sở dân chủ, nguyện vọng và sự tín nhiệm của đa số anh chị em nhà văn chứ. Ông đừng lo, tỉnh ủy bây giờ cởi mở hơn trước. Vả lại, trong thường vụ tỉnh ủy không phải ai cũng ủng hộ Minh Hương và Hoài đâu. Các ông cứ mạnh dạn ứng cử và vận động đi. Tụi tôi cùng sẽ giúp một tay.

Hoàng Ly Chân như mở cờ trong bụng. Chưa gì anh đã phác ra một kế hoạch và một viễn ảnh trong đầu. Anh trình bày ý định của mình với Lý Mưu và được anh ta đồng ý ngay. Hai người tỏ ra rất tâm đắc.

Đến khi Lý Mưu cáo từ ra về, hai người đã uống hết xị rượu thứ tư và Hoàng Ly Chân khoát tay từ chối khi Lý Mưu đút tay vào túi làm bộ lấy tiền trả:

- Có đáng gì đâu. Tôi đãi ông đấy. Ông sẽ là quân sư của tụi tôi.  Mình còn uống với nhau nhiều.

Trong buổi tối Hoài đến thăm Sơ Huyền tại nhà nghỉ của cô, Sơ Huyền rủ Hoài cùng đi chơi với cô trong thời gian cô ở đây. Đoàn tham quan du lịch của cô tuy có chương trình chung nhưng không có gì ràng buộc và chủ yếu đi thăm các thắng cảnh. Thời gian đoàn ở đây chỉ có bốn ngày, Sơ Huyền định chỉ đi với đoàn một, hai buổi cho phải phép và thuận tiện khi đi mấy nơi xa, còn lại cô sẽ đi riêng với Hoài.

Hai mươi năm rồi hai người mới gặp lại nhau, biết bao điều để nói, nhất là khi cả hai người đều xác nhận họ không hề mất nhau, dù xa cách và cả những khi lãng quên. Tuy nhiên thái độ của Hoài làm cô hơi ngạc nhiên, thất vọng và giận dỗi. Hoài viện cớ đang bận nhiều việc quan trọng, dự mấy cuộc họp cần thiết do tỉnh ủy triệu tập nên không thể đi với cô được, nhất là còn phải đi gặp một số anh em nòng cốt trao đổi để chuẩn bị cho cuộc đối thoại chung quanh tạp chí La Ban số ra mắt. Hoài chỉ hẹn gặp cô tối cuối cùng trước khi cô rời thành phố này. Điều này hoàn toàn trái với bản tính say mê cuồng nhiệt của anh ngày nào. Sơ Huyền tự hỏi phải chăng thời gian và cuộc sống đã làm anh thay đổi, khác với điều anh nói lúc mới gặp lại cô.

Sơ Huyền không biết rằng Hoài đã bối rối và khó xử như thế nào trong mấy ngày này. Công việc cũng cần thiết đấy, dĩ nhiên anh không thể tung hê tất cả như ngày xưa để đắm mình vào nỗi đam mê nhưng anh cũng có thể thu xếp để đi với cô vài buổi. Đó là điều hợp lẽ, hợp tình và cũng là nỗi khao khát của chính anh, cũng như Sơ Huyền, sau hai mươi năm gặp lại người tình xưa. Điều anh bối rối là chính trong thời gian này, Vy, vợ anh, vừa đánh điện báo tin sẽ lên ở hẳn với anh như đã hứa trong lần trước cô đến thăm và hai người đã đồng ý lại về với nhau.

Hoài phải đi sắm sửa một số đồ đạc cho cuộc sống chung vì lâu nay anh sống độc thân nên phòng ở rất đơn giản. Đã khá lâu anh sống một mình, mọi thứ đều ít ỏi, tạm bợ, và lần này chuẩn bị cho cuộc sống chung anh lại thấy rung động như ngày nào. Vy xiết bao xúc cảm khi đến bến xe đã thấy Hoài đứng đón và về nhà thấy căn phòng khác hẳn hôm cô đến thăm anh lần trước. Vy góp ý sắp xếp lại đồ đạc trong phòng. Đây cũng là những giờ hạnh phúc của cuộc sống chung. Ngày trước thỉnh thoảng Vy hoặc Hoài chợt nảy ra ý kiến nên xếp đặt lại căn nhà theo một kiểu nào đó thuận lợi hoặc đẹp mắt hơn. Thế là hai người bàn bạc rôm rả rồi hì hục khuân dọn, vừa ngắm nghía bình phẩm. Những căn nhà Hoài và Vy đã ở đều nhỏ và nghèo nàn nhưng luôn luôn gọn gàng và mới mẻ. Đầu giường nên quay về phía cửa sổ hay quay về phía tường, bàn viết đặt ở đâu, bóng đèn, lọ hoa nằm ở vị trí nào...

Những điều vặt vãnh đó lại thể hiện tâm trạng và suy nghĩ của họ trong từng giai đoạn. Vy có óc thẩm mỹ và thường có lý hơn Hoài trong việc sắp xếp. Đôi lúc hai người tranh cãi nhưng cuối cùng, Hoài phải nhận ý kiến của Vy đúng hơn mình, anh đành chịu thua một cách vui vẻ hoặc có khi với một chút tự ái. Ôi, thật trẻ con mà cùng thật hạnh phúc những giờ như thế trong cuộc sống chung nghèo nàn về vật chất.

Tâm trạng Hoài vô cùng xao động trước buổi tối hẹn gặp để chia tay Sơ Huyền. Anh đành phải nói dối Vy đi họp để đến với Sơ Huyền. Có thể nào không cần đến dối trá trong trường hợp này? Hoài không sao biện minh hay tha thứ được cho mình và anh đi trong tâm trạng rối bời.

Sơ Huyền đón anh ở cổng nhà nghỉ và rủ anh đi dạo vì trong nhà nghỉ đang có nhiều người. Hai người đi lang thang trên những con đường đầm trăng và sương mờ, lại nhắc đến những kỷ niệm ngày xưa bao năm qua vẫn còn sống mãi trong tâm tưởng mỗi người mà cuộc đời đầy sóng gió và lòng tiếc nuối không nguôi đối với quá khứ đã làm cho chúng thêm bao màu sắc và ý nghĩa mới mẻ mỗi khi hồi tưởng.

Đi mỏi chân, hai người ngồi lại trên bãi cỏ dưới một gốc thông ven hồ. Nhìn mặt nước yên tĩnh lấp lánh ánh sao đêm, Sơ Huyền chợt nói, giọng buồn buồn:

- Em có cảm tưởng anh không vui lắm khi gặp lại em, có phải vậy không?

- Sao em lại nói thế?

Đáng lý tối nay em không gặp anh đâu dù đã hẹn anh vì em rất giận anh. Hình như anh cố ý tránh em thì phải. Em tự ái vô cùng nhưng lẽ nào bao nhiêu năm mới gặp lại mà khi xa nhau không có buổi chia tay. Anh biết không, chỉ nghĩ đến điều ngày mai em đi mà không gặp anh và sau đó không bao giờ gặp lại anh nữa, lòng em lại quặn thắt và đau đớn khôn cùng. Mấy hôm nay đi chơi với các bạn mà như người mất hồn. Ai cùng bảo chắc em thất tình. Có mấy người theo tán tỉnh, săn đón em nhưng em nào có thiết gì và em cũng không hiểu họ nói những gì. Tâm trí em hoàn toàn bị anh choán ngợp. Thế mà anh lại tìm cách tránh gặp em. Hay anh có điều gì khó xử?

Hoài lặng thinh không trả lời. Làm sao anh có thể giải thích cho Sơ Huyền hoàn cảnh của mình? Ngày xưa anh luôn luôn khẳng định với Sơ Huyền trong tình yêu không bao giờ có người thứ ba. Người thứ ba bao giờ cũng lố bịch và hoàn toàn vô nghĩa. Đó là tình yêu thuở hai mươi. Ngọn lửa tự bùng cháy và soi bóng chính mình không cần đến ngoại cảnh. Nhtng cho đến bây giờ, cuộc sống đã đem đến cho Hoài biết bao ràng buộc, tự nguyện và không tự nguyện. Tự do hay là chết. Chao ôi, đó chỉ là khát vọng ngông cuồng của thời trẻ tuổi. Không làm gì có tự do tuyệt đối trên đời này nếu còn có liên hệ với người khác. Có người khác là mất tự do, nhưng tìm về người khác lại là bản năng và cũng là khát vọng vĩnh cửu của con người. Đôi lúc đi giữa một thành phố lạ, Hoài chợt run người, lạnh buốt xương da khi nghĩ rằng trong thành phố này mình không hề có một người thân thiết và hoàn toàn xa lạ giữa muôn vàn người. Ngược lại, dù không gặp hay chưa gặp, anh cùng thấy ấm lòng khi biết rằng giữa trùng trùng người xa lạ kia, có một người, chỉ cần một người, đối với mình đã từng chia xẻ, gần gũi, và gặp gỡ nhau sẽ trở thành một hạnh phúc không gì sánh được.

Hoài chợt hỏi, như tỉnh ra khỏi một cơn mê:

- Mai em đi rồi à?

Sơ Huyền chăm chú nhìn Hoài trong bóng đêm, giọng cô thảng thốt:

- Anh mong cho em đi hay muốn em ở lại? Em sẵn sàng ở lại thêm, không cùng đi với đoàn mà sẽ đi sau một mình. Sao, anh muốn không? Mình đã gần nhau được mấy đâu?

Hoài thấy tim mình nhói buốt. Chao ôi, tội nghiệp cho Sơ Huyền và tội nghiệp cả cho mình. Những người tình xưa gặp lại: Đốm lửa không bao giờ lụi tàn trong tâm hồn lại bùng cháy. Phải đâu là tội lỗi? Đó là một trong những điều quý giá và cao cả nhất, hay chính là sự mầu nhiệm của cuộc sống trần thế? Nhưng ở đây có cái gì nghẹn ngào, u uẩn. Và ngọn lửa tình yêu không chỉ tự soi sáng mình mà còn soi sáng cả chung quanh. Em biết không, ngay bây giờ đây, tôi muốn ôm siết em vào lòng, cùng em nằm dài trên thảm cỏ ướt sương đêm. Mặc cho trời lạnh giá, mặc cho đêm khuya khoắt, tôi sẽ hôn em cho đến ngất ngư mệt lử. Đôi môi em ướt át mà nồng nàn, đầu lưỡi em ngọt ngào mê mải, hơi thở em cuống quít giục giã... Và thân thể em, miền si mê đã bao lần tôi đắm đuối. Ngay bây giờ, trên bãi cỏ, bên bờ hồ, dưới trăng khuya này và ngày mai, ngày kia, những ngày kế tiếp nữa, tôi khao khát em biết chừng nào. Hai mươi năm thời gian chính là chất men kỳ diệu đã biến thứ rượu chôn cất âm thầm trở nên nồng đượm có thể làm say điên đảo cả đất trời, là những đám mây đen vần vũ tích tụ cho một cơn bão tố kinh hoàng. Lẽ nào tôi không thể say, không bùng nổ thành cơn tàn phá? Lẽ nào tôi muốn em ra đi, niềm hạnh phúc tôi đã đuổi bắt chơi vơi trong suốt hai mươi năm dài? Thế nhưng khi em hỏi, tôi không sao mở miệng thốt ra được một lời. Và tôi đã ngồi bên em như một kẻ vô tình. Tôi khốn kiếp và tôi cùng tội nghiệp biết chừng nào. Tôi không thể cầu cứu ai được nữa.

Trong nỗi im lặng thăm thẳm của Hoài, Sơ Huyền chợt hiểu ra điều gì. Cô cay đắng nói:

- Thôi anh khỏi trả lời, em biết rồi. Anh là con ngựa hoang đã bị xiềng. Có thể xiềng vàng xiềng bạc chi đó nên hết phương lung bờm lộng gió. Cũng đành thôi. Anh đâu còn là anh ngày xưa nữa. Và có lẽ cả em cũng thế.

Mặt hồ về khuya như một tấm gương đen thăm thẳm. Những đợt sóng lăn tăn âm thầm dưới lớp khói sương. Những ánh sao đêm nhấp nháy lạnh lẽo và xa vời như những lời mời gọi huyền bí và đầy trắc ẩn. Hai người không nói chuyện nữa. Im lặng đã ngự trị cả nội tâm và đất trời như một bầu khí ngột ngạt khó thở. Cuối cùng, không chịu đựng nổi, Sơ Huyền đứng lên bảo:

- Thôi, mình về đi. Ngồi đây thêm nữa chắc em sẽ nhảy xuống hồ mất.

Hai người bước ra đường. Những ngọn đèn hiếm hoi cũng ướt át và lạnh lẽo trong sương khuya. Họ đi bên nhau, hờ hững như những người bạn bình thường mà lòng xốn xang nhói buốt. Chợt có tiếng xe gắn máy rú mạnh phía sau. Hai người quay lại thấy một chiếc Honda đèn sáng quắc, đang loạng choạng lao như điên về phía họ. Hoài vội kéo Sơ Huyền đứng nép vào bên đường.

Chiếc xe lao qua khỏi hai người một chút bỗng thắng kít lại. Gã lái xe, một chàng thanh niên mặc blouson da đen say khướt, quay lại lè nhè:

- Về đâu đây hai bạn? Lên xe tôi chở về cho. Khuya quá rồi mà.

Anh ta loay hoay xuống xe và cố giữ cho xe khỏi đổ trong tiếng máy vẫn rú như điên. Hoài vội nói lớn:

- Cám ơn. Tụi này về gần đây thôi. Ông bạn đi trước đi.

- Vậy hả? Nhưng say quá rồi không biết đi được không. Tưởng cùng đi thì chạy xe giùm.

Gã lại loạng choạng nhảy lên xe. Chiếc xe lảo đảo phóng đi nhưng gã vẫn còn cố quay lại giơ tay:

- Bye bye! Chúc hạnh phúc nghe.

Tiếng máy xa dần và đã mất hút cuối đường khuya. Sơ Huyền nói:

- Em cầu cho gã không té và lái xe về được đến nhà. Một gã say vẫn còn ý thức và đầy thiện chí. Nhưng lời chúc của gã mới cay đắng làm sao.

Sự xuất hiện của gã say làm không khí xáo động lên một lúc nhưng khi gã đi rồi, nỗi âm thầm vẫn vây phủ và câu nói của Sơ Huyền càng làm cho hai người thấm thía nỗi đau đang quặn thắt. Đưa Sơ Huyền về đến nhà nghỉ, lần đầu tiên Hoài đã không hôn từ biệt mặc dù anh khao khát vô cùng được ôm hôn để sưởi ấm cô giữa trời khuya lạnh giá.

Hoài đi về nhà mình như trong cơn mộng du. Đến cổng, anh sửng sốt thấy Vy đang đứng đợi anh. Vy chạy bổ đến ôm choàng lấy anh và bật khóc nức nở. Trong quá khứ đã bao lần Vy đứng đợi anh như thế này những đêm khuya khoắt. Hoài ép đầu cô vào ngực mình, lắng nghe cô thổn thức và tự nhủ thầm miên man.

Mình đã dối trá với Vy, với Sơ Huyền và với cả chính mình. Phải chăng xét cho cùng tôi cũng chỉ là một loại phản bội, điều tôi gớm ghét nhưng không thoát ra được?

Cuộc đối thoại về tạp chí La Ban số ra mắt hóa ra lại không quá gay cấn như Minh Hương và Hoài dự đoán. Anh em nhà văn và cán bộ các ngành liên quan của tỉnh đến dự khá đông và cuộc đối thoại đã diễn ra một cách cởi mở, thắng thắn. Khi có đối thoại, có công luận thì những người có uy quyền, dù ác ý, cũng không thể nói lời phán quyết độc tôn buộc mọi người phải chấp nhận. Minh Hương và Hoài không cần thiết nói nhiều. Anh em nhà văn dự họp đã phát biểu rất có lý có tình và cân phân. Chính trưởng ban tuyên huấn đã xác nhận là thường vụ tỉnh ủy và ban tuyên huấn chưa có đánh giá chính thức và đang chờ đợi thêm ý kiến của bạn đọc. Những ý kiến của một số cán bộ vừa qua, dù có chức quyền, chỉ là ý kiến cá nhân.

Cuộc đối thoại về tạp chí La Ban kết quả tương đối tốt vì có sự đề kháng mạnh mẽ của anh em nòng cốt nhưng sự việc không chấm dứt ở đó. Vài ngày sau, Minh Hương và Hoài nhận được mấy lá thư góp ý gọi là từ cơ sở, ở các huyện gởi lên, tiếp tục phản ứng đối với tạp chí La Ban số ra mắt. Những lá thư này hầu như đều nhắc lại và phát triển thêm, hệ thống hóa những ý kiến phê phán đã được phát biểu tại cuộc họp ở câu lạc bộ văn hóa, từ đó đưa ra những quy kết có tính cách chính trị như bôi đen chế độ, chống đảng, chống chủ nghĩa xã hội... Người ta không những chỉ quy kết tác giả mà còn cả đối với ban biên tập, cho rằng ban biên tập là người chịu trách nhiệm và yêu cầu tỉnh ủy nghiêm khắc xử lý. Xem xong các lá thư góp ý, Hoài hỏi Minh Hương:

- Anh nghĩ sao về các lá thư này, tự phát hay có chỉ đạo?

Minh Hương trầm ngâm:

- Rõ ràng là có chỉ đạo vì các luận điểm đều giống nhau, sặc mùi chụp mũ chính trị.  Có người còn không giấu giếm bằng cách dùng phong bì có tiêu đề của ban tuyên huấn huyện ủy để gởi mặc dù bài viết nhân danh cá nhân. Đây cũng là một cách lập công lấy điểm cấp trên nữa đấy. Chúng ta sẽ còn gay go với cách lãnh đạo và phê bình văn nghệ kiểu này. Tôi cho ta nên công bố những thư này trên tạp chí La ban số 2 và mở ra một cuộc tranh luận. Anh nghĩ thế nào?

- Đó cũng chính là ý kiến của tôi. Ta cần công khai và không sợ gì phê phán, tranh luận. Ta sẽ dùng công luận để bẻ gãy, đập nát những lối nhận thức và phê bình như thế, lâu nay đã trở thành giáo điều và tư tưởng chỉ đạo. Vấn đề không phải đối với cá nhân những người viết thư mà chính là cả một hệ thống đã hình thành và ngự trị lâu nay trong sinh hoạt văn nghệ và chính trị.

Hoài suy nghĩ một lúc rồi đắn đo:

- Ta có nên gợi ý cho một số anh em viết bài và cùng đăng song song hai loại ý kiến không? Vì tạp chí của ta định kỳ khá lâu ba tháng mới ra một số, nên nếu chỉ đăng các thư phê phán sẽ có tác dụng bất lợi chăng?

Minh Hương khoát tay quả quyết:

- Ông đừng ngại. Ta thật vàng không sợ gì lửa. Nếu đăng song song, người ta sẽ đặt dấu hỏi các thư phê phán chưa công bố sao đã có ý kiến phản bác và cho là chúng ta đạo diễn để che chắn, tự biện minh. Cứ đăng ý kiến phê phán trước để chứng tỏ ta không né tránh và không sợ sự phê phán. Đây cũng là một cách kích thích bạn đọc và làm bùng nổ cuộc tranh luận rộng lớn hơn.

Minh Hương và Hoài bàn bạc kỹ về cách thức giới thiệu các lá thư phê phán, những chú thích cần thiết của tòa soạn và gợi ý một số điều để cuộc tranh luận sẽ mở ra có trọng điểm. Nhân khi bàn đến ý kiến của các lá thư phê phán yêu cầu truy cứu trách nhiệm và xử lý ban biên tập, Hoài muốn trao đổi thẳng thắn với Minh Hương về một vấn đề anh suy nghĩ khá nhiều gần đây. Tuy Minh Hương và anh khá tâm đắc về nhiều vấn đề trong quan điểm và công việc nhưng dù sao hai người cùng mới chỉ biết nhau và Hoài có cảm giác đang có một hoạt động ngấm ngầm để tách anh ra khỏi Minh Hương. Hoài nói thẳng:

- Ý kiến nêu cần truy cứu trách nhiệm và xử lý ban biên tập cùng với những dư luận xấu gần đây, tôi cho rằng có một thế lực đang nhắm vào tôi. Anh có nghe gì về những chuyện đó và có nghi ngại đối với tôi điều gì không?

Minh Hương nhìn vào mắt Hoài một lúc:

- Việc họ nhắm vào ban biên tập dĩ nhiên không loại trừ cả tôi vì tôi là người chịu trách nhiệm chính. Nhưng việc người ta đang tập trung vào ông là điều có thật. Một số việc người ta nói về ông tôi đã biết từ trước nhưng gần đây có dư luận lại nói đến một cách nặng nề hơn, như không những họ bảo lý lịch ông không rõ ràng mà còn nói bố ông là ác ôn đã bị cách mạng diệt, bản thân ông đã từng là sĩ quan ngụy và đã chấp chứa một tên đầu hàng địch, việc kết nạp đảng không rõ ràng... Đại loại như thế.

Hoài cảm thấy choáng váng vì một chi tiết trong những điều Minh Hương vừa nói. Về các dư luận có tính cách bôi nhọ cá nhân, gây nghi ngờ về quá trình hoạt động cách mạng, Hoài đã nghe nhiều, nhưng đây là lần đầu tiên Hoài nghe người ta nhắc đến bố mình. Bố anh mất từ lúc anh mới lên bốn tuổi và anh biết rất ít về bố. Anh được mẹ và những người bà con lớn tuổi kể lại, hồi đó, thời gian đầu cuộc kháng chiến chống Pháp, bố anh là nhân viên thư ký của một huyện trong chính quyền thuộc Pháp, trong một chuyến đi công tác về tỉnh để lãnh lương cho nhân viên của huyện, chiếc xe đò ông đi bị Việt Minh chặn kiểm soát. Cùng một số người khác, ông bị bắt đưa lên chiến khu, bị giam một thời gian rồi chết vì cuộc sống quá kham khổ và mắc bệnh kiết lỵ.

Việc bố anh mất đối với anh chỉ có ảnh hưởng lớn về mặt tình cảm vì anh sống suốt tuổi thơ không có bố, nhiều khi rất tủi thân, nhưng việc đó hoàn toàn không có tác động gì đối với tư tưởng, quan điểm chính trị của anh lúc trưởng thành. Anh đã hình thành dần các tư tưởng, quan điểm này trong thời gian học đại học và quá trình sau đó một cách hoàn toàn độc lập. Anh yêu tự do, khát khao dân chủ, phẫn nộ trước bất công áp bức, tủi nhục trước cuộc sống nô lệ và đã đi từ chủ nghĩa yêu nước đến chủ nghĩa cộng sản qua một quá trình khá dài lâu và trăn trở.

Chung quanh việc bố anh mất và nhiều việc riêng tư khác, lần đầu tiên anh đã trình bày một cách tỉ mỉ trong một bản kê khai lý lịch đảng viên sau giải phóng khoảng vài năm, với yêu cầu phải hết sức thành khẩn đối với đảng. Hồi đó, Hoài đã thành khẩn đến độ anh đã trình bày rất chi tiết những việc riêng tư nhất hầu như không ai biết đến. Anh hoàn toàn tin tưởng rằng đảng luôn luôn sáng suốt, công bằng và đánh giá đảng viên căn cứ vào trình độ, năng lực, lập trường quan điểm cá nhân là chính, quan hệ gia đình chỉ là điều phụ thuộc. Anh cũng đã từng nghe tuyên truyền về việc có nhiều người bị coi là ác ôn, nhiều tội ác đã bị cách mạng xử trí nhưng con cái có giác ngộ tốt vẫn được kết nạp đảng và trọng dụng. Còn bố anh chỉ là một nhân viên thường, lại hết sức hiền lành và nhút nhát, trong đời riêng cũng như trong công tác, theo lời mẹ anh và những người lớn tuổi có biết bố anh nói lại. Anh coi chuyện khai báo về bố không thành vấn đề gì và từ lâu không ai nhắc gì đến chuyện này, kể cả ngay sau khi anh khai bản lý lịch trên.

Thế mà bây giờ đột nhiên có dư luận xấu lại tung ra và xuyên tạc chuyện này. Rõ ràng điều đó chỉ được tung ra từ trong số cán bộ tổ chức đảng hoặc lãnh đạo cấp cao vì họ là những người quản lý hồ sơ lý lịch đảng viên và ngoài họ ra không ai có thể biết được, sau đó lại được nhào nặn, bóp méo thêm. Chao ôi, tổ chức đảng mà anh đã vô cùng tin tưởng, bộc lộ hết tất cả bí mật về đời mình bây giờ lại đối xử với anh như thế? Anh không sợ bị bôi nhọ, xuyên tạc, nhưng anh đau vì sự lạm dụng phản bội trắng trợn đối với lòng tin của anh mà anh không thể nào ngờ được. Anh đã từng nghe nói đến thủ đoạn thâm độc của những người cộng sản về mặt tổ chức trong đấu tranh nội bộ hay khi cần thanh toán lẫn nhau nhưng đây là lần đầu tiên anh nếm mùi thủ đoạn của đồng chí mình.

Đau đớn và phẫn nộ, Hoài nhìn thẳng vào mắt Minh Hương, nói lạnh lùng, một thái độ anh chưa hề có đối với bạn:

- Anh có tin những điều đó không là tùy. Tôi không giải thích, biện minh gì đâu, kể cả đối với anh. Nhưng với tư cách là người phụ trách cơ quan, là thủ trưởng, anh nên thẩm tra và kết luận về những chuyện đó. Tôi thuộc loại "cây ngay không sợ chết đứng". Tôi sẽ công khai vấn đề này trước ban thường vụ tỉnh ủy.

Minh Hương che giấu sự ái ngại của mình đối với Hoài, anh nói thản nhiên:

- Tôi hay tin người nhưng cũng không phải dễ bị đánh lừa hay có thành kiến đối với người khác đâu. Ông thắng thắn như thế là tốt. Dĩ nhiên tôi sẽ có trách nhiệm xác minh vấn đề nhưng tôi tin rằng tất cả những chuyện này chỉ do đố kỵ mà ra. Tôi cũng đã từng trải qua những chuyện tương tự ngay trong thời kỳ kháng chiến, hồi còn ở rừng. Các ông là trí thức tiểu tư sản miền Nam chắc sẽ bị nhiều người không ưa. Ông cứ yên chí, tôi rất sòng phẳng và rõ ràng về những chuyện như thế.

Trong một buổi làm việc sau đó của Minh Hương và Hoài với ban thường vụ tỉnh ủy về việc chuẩn bị cụ thể cho đại hội thành lập hội nhà văn sắp tới, Hoài đã đề cập thẳng vấn đề này. Anh nói:

- Vừa qua tôi có nghe một số dư luận xấu về cá nhân tôi được tung ra với một sồ chi tiết mà chỉ cán bộ tổ chức đảng có trách nhiệm quản lý hồ sơ lý lịch đảng viên mới biết được. Tôi không biết đây có phải là do chủ trương không hay chỉ là hành động cá nhân. Tôi dám khẳng định rằng mình trong sáng nên tôi không sợ gì cả. Chỉ có việc gián tiếp khá quan trọng là tên Tư Trung đầu hàng địch có liên quan đến chi bộ Trung Kiên. Điều này, trước đây tôi đã có nói với các đồng chí lãnh đạo khi còn ở huyện: "Tư Trung đầu hàng địch chứ không phải chúng tôi đầu hàng. Chúng tôi không chịu trách nhiệm gì về hắn mà người chịu trách nhiệm phải là những kẻ quản lý hắn kia. Còn nếu chúng tôi có gì sai phạm, đảng cứ xử lý, đưa ra khỏi đảng, đưa ra tòa nếu cần, chúng tôi sẵn sàng chịu trách nhiệm và trả giá những việc mình làm". Nhưng cái lối tung dư luận kiểu này tôi cho là rất đê tiện, hoàn toàn không xứng đáng với tổ chức đảng.

Ông Vọng, phó bí thư tỉnh ủy, chủ trì buổi làm việc hôm đó, hình như thoáng một chút bối rối khi nghe Hoài nói, nhưng rồi ông trả lời một cách nghiêm khắc:

- Đồng chí không được nói thế. Nếu đảng chủ trương làm việc gì đảng sẽ công bố rõ ràng và làm đúng nguyên tắc, điều lệ đảng. Đồng chí trong sáng thì cứ yên tâm công tác, đừng bận tâm nhiều đến các thứ dư luận bên ngoài. Khi đảng chưa có ý kiến chính thức, đồng chí không ngại gì cả.

Hoài không yên tâm được khi những ngày kế tiếp các dư luận xấu hơn lại được tung ra, đặc biệt từ cái "loa công cộng" ở quán Hoàng Ly Chân và phổ biến khá rộng trong anh em văn nghệ sĩ.

Tuy nhiên Hoài quyết định gạt bỏ những chuyện đó sang một bên. Anh biết rõ những trò này nhằm chuẩn bị cho việc bầu cử ban chấp hành hội nhà văn sắp tới. Nếu vì những điều đó mà anh em không tín nhiệm, anh sẵn sàng chấp nhận như một thực tế phải có. Vào ban chấp hành hay không chỉ có tính cách danh nghĩa và nặng về công tác quản lý hơn sáng tác. Điều quan trọng đối với anh sắp tới là viết được cái gì đáng viết trong thời đại anh đã sống trải, đặc biệt là kinh nghiệm đau xót của chính bản thân mình.

Từ khi Vy lên ở với Hoài, gần cả tháng sau Hoài mới có dịp đưa vợ đi chơi. Làm công tác chuyên trách ở cơ quan hội nhà văn, giờ giấc rất tự do nhưng lại rất bận. Anh em văn nghệ sĩ đến chơi, có người mang theo cả rượu và đồ nhắm khề khà suốt buổi, khi không có gì, chỉ mấy chén trà và gói thuốc nhưng câu chuyện vẫn rôm rả kéo dài. Thỉnh thoảng lúc có vài ba người, anh em lại kéo nhau ra quán lai rai. Mất nhiều thì giờ nhất là đọc, biên tập bài vở gởi đến để chuẩn bị cho tạp chí La Ban các số kế tiếp, lại còn dự thảo các văn kiện sẽ trình bày trong đại hội thành lập hội nhà văn, chưa kể các loại công văn giấy tờ hành chính khác. Tuy tỉnh ủy có chỉ định một ban vận động thành lập hội nhà văn gồm nhiều người nhưng phần lớn cơ cấu người ở các cơ quan khác, chỉ có Minh Hương và Hoài chuyên trách nên hầu như hai anh phải chia nhau làm toàn bộ công việc.

Vy tạm thời để con gái là bé Mộng Chiêu ở Sài Gòn với ông bà ngoại vì bé đang học giữa năm, chuyển đi bất tiện và nơi ở của Hoài cũng không rộng rãi lắm. Vy định hết năm học, lo nhà ở thuận lợi, tìm việc làm ổn định sẽ đưa con lên. Hiện giờ Vy nhận đan hàng len cho các cửa hiệu ngoài phố tạm thời giải quyết chuyên kinh tế.

Sáng chủ nhật này, Hoài và Vy đi chơi đồi Êm. Họ đi bộ, mang theo thức ăn trưa và định ở suốt ngày trên đồi, chiều tối mới về.

Đồi Êm là một thắng cảnh gồm ba ngọn đồi thoai thoải kế tiếp nhau, nằm song song với hồ Hương Xuân, ngay cạnh khu trung tâm làm cho thành phố này có một không khí yên tĩnh dịu dàng đặc biệt ít nơi nào có. Đồi toàn cỏ mượt mịn màng, luôn xanh non pha phớt tím, dù dưới nắng chan hòa, trong sương mù hay giữa cơn mưa tầm tã vẫn có sức quyến rũ lạ lùng. Những cây thông rải rác tỏa bóng trên khắp ngọn đồi nhưng vẫn dành lại những khoảng rộng để nhìn vào ta có ấn tượng đây là đồi cỏ chứ không phải đồi thông. Sự hài hòa thật tuyệt vời này là ưu thế của thiên nhiên ở đây nhưng cũng do trí tuệ và trình độ thẩm mỹ của những người quy hoạch, xây dựng thành phó trước đây. Nếu thiếu hồ Hương Xuân và đồi Em, thành phố này có lẽ mất đi đến ba phần tư hay hơn nữa vẻ duyên dáng độc đáo của mình. Thế mà nghe nói trước đây đã có đồng chí lãnh đạo tỉnh chủ trương cuốc đồi lên để trồng mì. May mà sự ngu dốt đó chưa được thực hiện hay chỉ là một huyền thoại về sự ngu dốt của một số người lãnh đạo mà người dân ở đây đã đặt ra để châm biếm. Mỗi lần đi qua đồi Êm, Hoài thấy lòng mình tĩnh lặng hẳn đi, vơi bớt buồn phiền lo nghĩ nhưng cũng có lúc anh thấy sự tĩnh lặng này im ắng quá, thanh bình quá, gần như tẻ nhạt, đến độ tầm thường trước cuộc sống sục sôi bão táp. Sự mâu thuẫn thường xuyên trong Hoài đã chi phối đến cả cách nhìn cảnh vật. Dù sao, thỉnh thoảng được ngả lưng trên đồi cỏ mượt cũng đã là một hạnh phúc cho những người biết tận hưởng vẻ đẹp dịu dàng bao dung của thành phố giữa lưng trời này.

Mười lăm năm trước, trong tuần trăng mật muộn màng sau ngày-về-với-nhau-không-đám-cưới, Hoài và Vy đã lần đầu tiên đi với nhau trên đồi cỏ mượt này. Lần đó, cô bỏ dép chạy chân không tung tăng như trẻ thơ và vấp ngã xoài trên thảm cỏ non. Anh đã chạy đến đỡ cô lên và bắt đền cho cô bằng một cái hôn dịu dàng giữa trời cao lộng nắng gió.

Bây giờ Vy cùng bỏ dép chạy lên đồi. Hoài lững thững đi sau, nhìn theo Vy và chợt thấy thương vợ đến quặn thắt. Vy gầy quá so với ngày nào. Chiếc quần xanh cô mặc đã bạc màu và chiếc áo măng-tô anh mua tặng cô từ lâu nay đã quá cũ và không còn hợp thời trang. Lúc này, lúc hai người đi ngang qua vườn hoa, nơi du khách hay đến thăm, Hoài cũng đã lặng niềm xót thương khi thấy bên cạnh các cô, các bà đi du lịch ăn mặc đủ kiểu thời trang, phấn son rực rỡ, trong khi vợ anh đơn giản quá, quần áo cũ và không một chút phấn son. Đơn giản trong ăn mặc vẫn là đặc điểm của vợ chồng anh, nhưng ở đây, bên cạnh sự phù hoa tươi trẻ, sự đơn giản cùng nghĩa với nghèo nàn, đã gần như trở nên tội nghiệp. Anh không nói gì với vợ nhưng ngấm ngầm xót xa. Hạnh phúc của cuộc sống không phải chỉ là sự giàu sang nhưng nghèo nàn lắm khi đã cản đường đi tới hạnh phúc. Hoài có day dứt với điều này, nhưng những điều khác mà anh cho là lớn lao thường xuyên ám ảnh anh hơn. Anh vẫn là kẻ sống rất không tưởng, bay giữa cuộc đời như thuở hai mươi và thỉnh thoảng, thực tế đã làm cho anh hụt hẫng chới với.

Vy chọn một gốc thông gần giữa ngọn đồi thứ ba, ít khách du lịch dạo chơi và là nơi cao nhất tứ bề lộng gió, nơi ngày xưa trong tuần trăng mật họ đã ngồi với nhau. Bãi cỏ non sạch và quyến rũ quá, Vy không cần phải trải tấm vải mang theo. Hai người nằm lăn ra cỏ tận hưởng sự nghỉ ngơi thư giãn sau hơn một giờ đi bộ. Một lúc sau, Vy ngồi dậy, kê đầu Hoài lên đùi cô và nhổ tóc bạc cho anh. Vài sợi tóc bạc tuy hiếm hoi đã xuất hiện trên mái tóc đen mềm của anh. Tuổi thanh xuân đã lặng lẽ giã từ anh mặc dù tâm hồn anh vẫn nồng nhiệt như ngày nào. Vy nói, giọng đượm buồn:

- Gần một tháng rồi, ở đây em có giúp gì cho anh không hay chỉ làm vướng bận anh?

Hoài vẫn nhắm mắt lơ mơ với cảm giác êm ái của bàn tay Vy trên tóc:

- Có những điều không cần nói ra mà ta vẫn tự hiểu, có khi còn hiểu hơn qua những gì đã nói. Sao em lại hỏi anh như thế? Anh vốn không thích bày tỏ những gì anh cảm nhận sâu xa vì sự bày tỏ đó hời hợt đến gần như lố bịch, giả tạo.

- Anh vốn không phải ít lời và có lẽ chỉ ít lời với em thôi. Em cảm thấy đôi khi dư thừa bên cạnh anh. Có lẽ em vụng về không biết cách chia xẻ.

Hoài mở mắt nhìn Vy, thấy mắt cô long lanh ngấn nước. Cô đã xúc cảm quá và những giọt lệ của cô đã bao lần làm anh bối rối.

- Anh nào có cần sự đãi bôi ngoài mặt. Nhưng có lẽ anh không phải là kẻ sành tâm lý. Người ta nói: "Đàn ông yêu bằng mắt, đàn bà yêu bằng tai". Anh không biết nói những lời ngọt ngào hay ở lứa tuổi này, đối với anh đó không còn là cách diễn đạt thích hợp?

Vy chợt dừng tay gạt hai giọt nước long lanh vừa trào ra khỏi khóe mắt, cô đổi giọng vui vẻ:

- Thôi. Không nói chuyện đó nữa. Anh lại bảo em làm hỏng cả một ngày đẹp đẽ như hôm nay. Anh nói chuyện công việc anh đi! Anh có phấn khởi với công việc mới này không?

Hoài ngồi dậy lấy thuốc ra hút. Anh trầm ngâm một lúc:

- Nói phấn khởi hay không thì đơn giản quá. Nhưng có lẽ công việc này thích hợp với anh và có lợi cho việc sáng tác anh dự tính.

- Anh lên đây gần một năm rồi mà đã viết lách được bao nhiêu đâu ngoài mấy bài báo và mấy truyện ngắn. Em thấy anh làm toàn những việc gì đâu và mất rất nhiều thì giờ vào những buổi chuyện trò, có khi tào lao vô bổ.

Hoài thở dài:

- Thời gian này đúng là bận rộn thật vì tổ chức và công việc chưa ổn định, lại thiếu người. Anh tin rằng sau đại hội thành lập hội nhà văn, cơ quan có thêm người, công việc ổn định, anh sẽ có thời gian sáng tác. Anh Minh Hương và anh đã bàn vấn đề này. Tụi anh sẽ thay phiên nhau trực, mỗi năm ít nhất nghỉ ba tháng để viết. Còn những buổi chuyện trò cũng không phải là vô bổ đâu, có nhiều điều rất đáng suy nghĩ và có lợi cho việc sáng tác.

- Em sợ rằng anh sẽ không bao giờ thoát ra khỏi những điều vặt vãnh và đặc biệt những chuyện đấu đá đang diễn ra. Em sợ các ông văn nghệ sĩ quá. Sáng tác không thấy đâu, chỉ toàn đấu đá công kích lẫn nhau. Theo em, anh chả cần vào ban chấp hành làm gì, chỉ cần làm một công tác chuyên môn gì đó, biên tập chẳng hạn, rồi chuyên tâm cho sáng tác. Chuyện sáng tác anh ấp ủ bao nhiêu năm rồi mà có viết được mấy đâu.

- Anh không đến nỗi như nhân vật của Azit Nexin là khi nào hết ruồi mới sáng tác được. Nhưng thực tế em thấy đó, những công việc đang làm đều cần thiết cả.

Vy xoắn mấy bụi cỏ trong tay, cô cảm thấy bứt rứt, muốn tranh luận với anh nhưng sợ làm Hoài tự ái. Vợ chồng cô vốn luôn bình đẳng về mặt tư tưởng. Cuối cùng cô vẫn nói:

- Đối với anh, những gì anh làm đều quan trọng và cần thiết cả. Xưa nay vẫn thế. Nhưng điều gì là trọng tâm và mục đích sau cùng của anh là gì? Tại sao anh sa vào chuyện tranh chấp đấu đá? Anh còn tin tưởng gì ở tổ chức bộ máy này? Anh có thể thay đổi được gì không hay sẽ bị nghiền nát trong đó? Anh nhiều tham vọng hay anh không tưởng? Anh đã có quá nhiều kinh nghiệm đau xót hồi còn ở huyện rồi mà. Em cho rằng cứ cái đà này, anh sẽ chìm ngập trong các sự vụ và các cuộc tranh chấp đấu đá mà thôi.

Hoài thấy hơi khó chịu khi nghe Vy nói nhưng quả thực cô đặt vấn đề rất đúng. Chính anh và Minh Hương đã trao đổi nhiều về vấn đề này. Rõ ràng cả hai người đều không thích chuyện đấu đá, không thích địa vị và chỉ khao khát có thời gian để sáng tác, nhưng đến giai đoạn này không lẽ lại buông trôi, để cho những kẻ mà hai người biết chắc là không tốt nắm lấy tổ chức. Một tổ chức như hội nhà văn, dù dưới sự lãnh đạo và giám sát chặt chẽ của đảng, nhưng do những người cấp tiến nắm các chức vụ chủ chốt vẫn có thể phát huy được tác dụng, không những chỉ trong lãnh vực văn học nghệ thuật mà cả trong những vấn đề chính trị xã hội, vì tạp chí cơ quan ngôn luận của hội nhà văn là một công cụ rất lợi hại. Minh Hương và Hoài đã đặt rất nhiều kỳ vọng vào tạp chí La Ban, mà rõ ràng mới số đầu tiên, nó đã gây tác động trong dư luận. Để làm dược như thế, phải vượt qua nhiều trở lực, trong đó có những chuyện đấu đá và không loại trừ phải đối phó với những thủ đoạn khống chế của ban thường vụ tỉnh ủy mà hai người đã bắt đầu thấy có dấu hiệu. Mới rồi, khi chuẩn bị cho tạp chí La Ban số 2, ban tuyên huấn đã yêu cầu duyệt trước nội dung. Minh Hương và Hoài đã họp ban vận động lại, lấy nghị quyết chung và từ chối thẳng thừng, cho rằng không có điều khoản nào quy định như thế cả. Ban biên tập hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung và ban tuyên huấn chỉ có ý kiến phê bình sau khi tạp chí đã xuất bản. Ban tuyên huấn đành phải nhượng bộ và cố yêu cầu cho xem qua mục lục các bài viết. Rõ ràng người ta bắt đầu sợ tiếng nói của văn nghệ sĩ trí thức.

Hoài cố gắng trình bày lại với Vy những suy nghĩ, ý định của anh và Minh Hương về chuyện này, anh kết luận:

- Anh không phải là kẻ thích quyền lực và không muốn làm chính trị chuyên nghiệp. Nhưng nếu không có quyền lực nhất định thì không thể tác động vào xã hội, thực hiện được lý tưởng của mình. Tụi anh hoạt động trên lãnh vực văn học nghệ thuật và phải có công cụ trong lay. Còn sáng tác, đó là chuyện cá nhân, lâu dài, và cả hai hoạt động này sẽ bổ sung cho nhau.

Vy không hề bị Hoài thuyết phục, cô lại đặt ra vấn nạn mới:

- Anh cho rằng người ta sẽ để yên cho anh làm hay sao? Khi cần người ta sẽ có cách gạt anh đi không thương tiếc.

Hoài kêu lên:

- Nhưng đây là một tổ chức quần chúng và người ta không thể không tôn trọng dân chủ, dù chỉ là bề ngoài, sau bao nhiêu nghị quyết đổi mới như thế. Vấn đề là tranh thủ được đa số anh em nhà văn...

Vy vẫn không nhượng bộ, cô tiếp tục phân tích, cướp cả lời Hoài:

- Em cho rằng anh ảo tưởng hay vẫn còn quá tin vào tổ chức đảng. Đây đâu phải là lần đầu tiên đảng không thực hiện đúng nghị quyết. Nghị quyết nào của đảng đều không kêu, không đẹp, nhưng thử xem nó đã được thực hiện như thế nào trong gần mười lăm năm nay? Nói thực là em không tin tưởng gì đâu. Và cả những. người mà anh gọi là anh em nhà văn nữa, bao nhiêu người cấp tiến, dũng cảm, dám trung thực với mình, bao nhiêu người lừng khừng và không dám làm trái ý đảng, bao nhiêu kẻ xấu, cơ hội đang ra sức nịnh hót, gây phe cánh để tranh giành địa vị? Em không muốn anh lại rơi vào hoàn cảnh khó xử. Em biết chắc người ta không tin anh đâu. Nhiệt tình và thời gian, anh nên tập trung cho sáng tác cá nhân hơn là lao vào những chuyện mà em tin là bỉ ổi, không xứng đáng với ước vọng của anh. Dĩ nhiên em không dám cản anh, em không có quyền, không bắt buộc anh được và anh luôn làm theo ý mình dù ý kiến của em ra sao. Bao nhiêu lần đã như thế rồi. Nhưng em vẫn nói với anh hết những gì em nghĩ. Đó là nghĩa vụ và sự trung thực của em như anh vẫn đòi hỏi.

Bầu trời trên đầu hôm nay xanh biếc như bầu trời vùng biển. Một vài đám mây trắng từ đâu xuất hiện rồi tan đi nhanh chóng. Nắng đã nồng nhưng gió trên cao và cành thông toả bóng làm nắng dịu đi. Hoài thấy tiếc đã tranh luận với Vy về những vấn đề chính trị. Nhiều lúc anh tự nhủ và cùng nói với Vy là khi đi chơi đừng nói chuyện chính trị. Nhưng than ôi, anh không làm sao tránh khỏi. Trong chế độ này, nằm trên bãi cỏ nhìn trời cao cũng là một thái độ chính trị. Nhà thơ đi lên "nẻo đường cây ngược nắng" như trong bài thơ của Đăng Vẫn cùng bị phê phán là thể hiện thái độ chống đối vì đi thế là đi ngược đường lịch sử, ngược lại đường lối của đảng. Chao ôi, phải chăng Vy có lý và anh vẫn là kẻ cả tin ngây thơ khi anh còn khẳng định mình là đảng viên cộng sản?

Sau khi ăn trưa với đồ nguội mang theo, Hoài cố gợi chuyện vui, nói về bé Mộng Chiêu, về các ước vọng tương lai trong cuộc sống gia đình, nhưng câu chuyện giữa hai vợ chồng có vẻ gượng gạo. Hai người về sớm hơn dự tính. Khách du lịch vẫn còn đi nhởn nhơ trên đồi, trên đường dọc bờ hồ. Nhiều cặp quàng vai, khoác lưng, nhiều cô gái tựa góc thông hay nằm trên cỏ chụp hình, nhiều đám đông chạy đuổi vui đùa trên thảm cỏ với bao nhiêu quần áo màu sắc sặc sỡ và tiếng cười âm vang trong không gian. Đi bên Vy, Hoài lại thấy lòng trĩu nặng và hoàn toàn xa lạ với đám đông vô tư vui vẻ chung quanh.

Phải chăng anh đã rơi vào bi kịch vì dó là bi kịch của lịch sử và cũng là bi kịch của chính cá nhân anh, của bất cứ ai có chút tấm lòng với lịch sử?

Vy đã rời thành phố Sương Mù đi thăm con được một tuần. Hoài lại trở về cuộc sống độc thân. Sáng chủ nhật này Hoài dậy muộn. Khu biệt thự của cơ quan im ắng như những ngày đầu Hoài mới về đây ở. Tối hôm qua Minh Hương đi suốt đêm không về. Thỉnh thoảng Minh Hương đi chơi rồi ngủ lại đâu đó. Anh dễ thân với mọi người, không có gì ràng buộc và không thích cô độc.

Hoài trái lại, luôn muốn quay về với chính mình. Đêm qua thức đọc sách khuya nên sáng nay lúc Hoài dậy, căn phòng đã sáng rực. Làm vệ sinh cá nhân xong, Hoài pha cà-phê định ra ban-công ngồi sưởi nắng, chợt thấy có người đang lúi húi làm gì ở ngoài vườn phía xa xa gần đường.

Hoài che mắt nhìn. Đó là một người đàn ông khoác măng-tô xám cũ kỹ, đầu đội bê-ré đen, đang đi chậm chậm nhìn chăm chú xuống bãi cỏ và thỉnh thoảng dừng lại quỳ xuống. Hoài cố nhìn kỹ hơn. Anh ta đang nhổ các cây thông con. Trong khu vườn này, dưới các tàng thông lớn, ngoài cỏ và hoa bay màu vàng bé nhỏ, lác đác có các cây thông và mimosa con mọc tự nhiên.

Người đàn ông làm công việc một cách rất cẩn trọng, vạch cỏ xem gốc cây kỳ lưỡng trước khi nhổ. Gặp gốc hơi cứng, anh ta lấy một con dao cẩn thận xắn chung quanh và bứng lên nguyên bầu. Nhổ được vài cây anh ta bỏ vào một bao ni-lông và mang dần để vào cái túi treo trên chiếc xe đạp dựng gần đấy. Anh ta đã nhổ được khá nhiều nhưng vẫn tiếp tục chăm chú tìm kiếm.

Hoài hơi bực mình khi thấy có người vào khu vực cơ quan nhổ cây không hỏi ý kiến trước. Anh đi xuống lầu mở cửa định ra gặp người đàn ông bảo thôi đi. Đi quá nửa vườn, Hoài giật mình chợt nhận ra người đàn ông đang lom khom không ai khác hơn là Mây Đầu Non, người từ khi lên đây, đã gần một năm anh chưa gặp.

Hoài vui mừng kêu lên:

- Mây Đầu Non! Ông làm chuyện bất ngờ. Tôi định ra bắt ông về tội phá hoại đấy nhé !

Mây Đầu Non ngẩng lên nhìn Hoài rồi thản nhiên cúi xuống bứng tiếp cây thông con:

- Ai bảo ông tôi phá hoại? Mấy cây thông con này ở đây chắc chắn sẽ không lớn nổi và đây cũng nhiều thông quá rồi. Tôi bứng đi nơi khác để "phủ xanh đồi trọc" theo chính sách nhà nước mà ông dám bảo là phá hoại à?

Hoài đến gần kéo tay Mây Đầu Non:

- Thôi để đó vào đây uống nước đã. Ông cần nhiều tôi sẽ bứng giúp cho. Ông lên đây từ bao giờ? Hôm qua ở đâu?

Mây Đầu Non cẩn thận đặt gốc cây mới bứng vào túi đựng cây nơi xe đạp, theo Hoài vào nhà:

Tôi lên hôm kia. Đi bằng xe đạp đấy. Hơn trăm cây số đi tà tà một ngày cùng tới. Hôm qua tôi ngủ lại chùa. Tôi thì biết tá túc đâu ngoài cửa Phật mặc dù các ông sư cũng có người không ưa tôi. Dù sao tôi vẫn có duyên với nhà Phật và cửa chùa thường mở rộng hơn nơi khác. Tôi đi dọc đường này nhổ thông và nhân tiện lại thăm ông luôn.

Vừa bước vào phòng khách. Mây Đầu Non hấp háy mắt nhìn lướt qua các bức tranh treo trên tường rồi bĩu môi:

- Hội nhà văn mà treo các đồ dổm này à? Trình độ nghệ thuật của các ông đâu mà trưng các thứ bá láp đó lên?

Hoài không phật ý vì đã biết tính Mây Đầu Non. Anh ta hầu như luôn luôn đã kích mọi thứ. Hoài cười xòa:

- Ông lúc nào cùng khó tính. Đó là tranh của anh em họa sĩ trong tỉnh và các đoàn khách tặng nên tụi mình treo trang trí và để làm kỷ niệm chứ cơ quan mới thành lập làm gì có tiền mua các bức tranh nghệ thuật nổi tiếng.

Mây Đầu Non vẫn chưa chịu thôi:

- Nhưng đây là trụ sở của hội nhà văn. Văn chương và hội họa là hai anh em song sinh, là tinh hoa của những bộ môn nghệ thuật. Tất cả có thể bị chôn vùi vào lãng quên nhưng những tuyệt tác về văn chương và hội họa sẽ trường tồn mãi mãi khi nhân loại còn muốn sống như con người. Đừng để người ta nghĩ rằng hội nhà văn các ông không biết thưởng thức và đánh giá tác phẩm hội họa.

Hoài kéo Mây Đầu Non lên làu:

- Được rồi, ông yên chí. Tụi tôi không đến nỗi nào đâu. Lên đây uổng cà-phê sưởi nắng nói chuyện đã.

Hoài sửa soạn pha thêm cà-phê nhưng Mây Đầu Non gạt đi:

- Tôi không uống cà-phê, chỉ uống trà thôi. Trà tôi tự làm có mang theo đây. Ông lấy ấm tôi pha cho.

Sau khi nhắp mấy ngụm trà, không để Hoài hỏi han chuyện gia đình, Mây Đầu Non nói luôn về tạp chí La Ban:

- Tôi đã đọc tạp chí của các ông và mới lên đây cùng nghe dư luận phê phán này nọ. Ôi dào, đã có cái quái gì ghê gớm đâu! Có bài còn tệ quá nữa là khác. Tạp chí văn học gì mà mới mở đầu đều có mấy bài phát biểu của các ông lớn. Chỗ nào cùng nói đi nói lại chuyện đảng lãnh đạo. Văn nghệ cần quái gì ai lãnh đạo. Văn học thế giới bao nhiêu thế kỷ nay có đảng nào lãnh đạo đâu mà vẫn có vô số kiệt tác để đời? Còn văn học của các nước có đảng cộng sản lãnh đạo như nước ta có gì hay ho hơn hay chỉ là những công cụ tuyên truyền hàng loạt. Thứ nghệ thuật đồng phục không có sáng tạo, không cá tính, thực ra không thể gọi là nghệ thuật được Đó chỉ là tuyên truyền. Đây đó cũng có tác phẩm đọc được nếu tác giả thực sự có tài năng, còn đại bộ phận đâu nhợt nhạt rập khuôn theo cùng một mô-típ. Mà ngay cả các tác giả có tài năng cùng bị hạn chế rất nhiều vì phải đi theo con đường đã được vạch ra. Theo tôi, nghệ thuật là tự do, phi đảng. Nghệ sĩ là thượng đế trong tác phẩm của mình. Tác phẩm phải sáng tạo, độc đáo, mang rõ cá tính của người nghệ sĩ. Còn nếu sản xuất hàng loạt thì vứt mẹ nó đi.

Hoài cắt lời Mây Đầu Non:

- Bàn chuyện sáng tác còn khối điều để nói. Nhưng này, ông đang nói đến tạp chí La Ban, ông hãy góp ý cụ thể đi. Tụi tôi cũng đang muốn nghe nhiều loại ý kiến. Nhưng có điều ông chú ý cho đây là tạp chí của hội nhà văn mà hội nhà văn này là do đảng lãnh đạo. Nếu là tạp chí của một nhóm tư nhân hoàn toàn độc lập lại khác. Tôi còn nhớ ngày xưa một mình ông cùng chủ trương và thực hiện được một tờ báo. Ông quảng cáo kêu gọi người ta viết nhưng lại cấm giáo viên, sinh viên sư phạm và một lô một lốc những loại người không được gởi bài cho báo ông. Bây giờ đâu phải làm báo theo kiểu đó. Trong hoàn cảnh cụ thể hiện nay, ông nghĩ tờ báo nên như thế nào và ông có thể cộng tác gì không?

Mây Đầu Non trợn mắt nhìn Hoài:

- Làm tờ báo như thế nào là chuyện của các ông chứ không phải của tôi. Tôi không thể nghĩ cách làm một tờ báo có đảng lãnh đạo được. Nếu cần làm một tờ báo thực sự tự do tôi sẽ làm được ngay. Nhưng chế độ này làm gì có tự do thực sự, chỉ có tự do giả hiệu cũng như bao nhiêu quyền chính đáng của con người được nêu ra cũng là lừa bịp cả. Ngay chuyện sáng tác của tôi, hơn mười năm nay tôi có viết được gì đâu mặc dù tôi thừa sức viết không phải hàng ngàn mà là hàng chục ngàn trang. Cũng có khi tôi cằm lại cây bút nhưng viết được vài trang tôi lại xé bỏ vì tôi nghĩ đến cảnh công an ập vào lục xét. Tôi không muốn đi tù về chuyện đó. Nếu các ông bảo đảm đăng và chịu trách nhiệm về bài của tôi, tôi sẽ viết. Chỉ sợ các ông không dám thôi.

Hoài hơi bực mình về lối nói này của Mây Đầu Non, không phải lần đầu anh ta nói như thế. Hoài đánh giá Mây Đầu Non trước đây là một tác giả có tài, độc đáo, nhưng sau này chưa thấy anh ta viết gì. Anh ta luôn bị ám ảnh bởi nỗi sợ hài sẽ bị bắt về chuyện sáng tác.

Hoài nói:

- Ông cứ viết đi và gởi đến cho tụi tôi rồi tụi tôi sẽ có ý kiến. Không ai bắt ông đâu. Ông sợ hơi nhiều đấy. Nếu ông viết chỉ để trong nhà hoặc cho bạn bè đọc cũng dễ thôi. Nhưng viết để đăng lên báo là cả một vấn đề. Cũng như chuyện viết và "lách" ngày trước, bây giờ làm sao một tạp chí công khai có thể đứng được, tác phẩm chuyên chở được tâm huyết của người nghệ sĩ, tác động được vào tình hình chính trị, xã hội chung, đó là điều rất khó khăn. Về phương diện sáng tác cá nhân, tụi tôi có thể làm như điều ông nói, nhưng với tư cách là người chủ biên tờ báo, tụi tôi phải nghĩ đến những điều khác nữa.

Mây Đầu Non vứt cái mũ bê-rê xuống bàn, tay xoa xoa cái đầu húi trọc, mắt nheo nheo nhìn Hoài với một vẻ gần như khinh bỉ và thương hại:

- Đặt vấn đề như thế thì tôi không cộng tác với các ông được đâu Tôi viết dứt khoát là phải hoàn toàn tự do. Ông đã biết tôi mang cả hình ảnh "người đàn bà ngồi đái" và chuyện "buồn buồn móc đít ngửi", vào trong thơ kia mà. Chấp nhận, thưởng thức được hay không là tùy người đọc. Có thể tác phẩm của tôi chỉ có mươi người đọc, thậm chí một người, nhưng hiểu đến nơi đến chốn còn hơn là làm trò giải trí cho hàng vạn người. Thế kỷ này có thể không có người hiểu tôi nhưng mai sau có người tìm đọc là được.

Tôi cần gì kiểu viết "lách" của các ông? Cuộc đời đầy giả trá chưa đủ sao mà các ông còn đem văn chương tô son điểm phấn cho những con đĩ rạc? Hãy chân thật đi mới có văn chương đích thực. Còn những thứ "ngụy văn chương", tôi xin chào thua. Nhưng thôi, nói thế đủ hiểu nhau rồi. Dù sao ông và Minh Hương vẫn là đảng viên cộng sản, tôi làm sao đi với các ông được mặc dù tôi biết các ông là những kẻ có lòng. Kẻ có lòng thời nay cũng hiếm đấy. Các ông cứ làm việc của mình đi rồi sẽ tới lúc các ông phải xét lại. Còn tôi, bây giờ tôi quyết chí trồng thông. Tôi không cần chính sách, chế độ gì hết. Ông cứ chờ xem. Một mình tôi sẽ trồng mười ngàn cây thông ở khu vực đồi chung quanh nhà tôi ở. Tôi lên tận đây để nhổ thông con, tự tay đào hố trồng từng cây và xách nước từ dưới suối lên để tưới. Đảng và nhà nước của các ông cứ hô hào phủ xanh đồi trọc nhưng chỉ phá hoại, còn tôi, tôi sẽ làm.

Mây Đầu Non đội mũ đứng lên:

- Thôi, tôi đi đây. Tôi phải nhổ một ngàn cây nữa trong ngày hôm nay để sớm mai còn về.

Hoài tiễn Mây Đầu Non xuống làu:

- Trưa nay ông trở lại đây ăn cơm với tôi rồi tối về đây ngủ nói chuyện tiếp nhé.

Mây Đầu Non vỗ tay vào túi xách mang trên người:

- Cám ơn ông. Cơm nước có đây rồi. Tôi tự lo mọi thứ. Lúc nào đói bụng tôi chỉ việc ngồi xuống bài cỏ dở đồ nguội ra ăn, khỏi phiền ai cả. Còn tối tôi cũng chưa biết về đâu. Tiện đâu ngủ đó. Có khi tôi sẽ ngủ lại trong rừng cùng non. Ta sẽ có dịp gặp nhau vì thế nào tôi cùng còn lên đây để nhổ thông tiếp nữa. Thôi, đi nhé.

Mây Đầu Non bắt tay Hoài rồi lầm lũi đi ra, dáng vội vàng và quả quyết.

Hoài lên lầu đứng tựa lan can nhìn Mây Đầu Non loay hoay với chiếc xe đạp ngoài xa. Trước khi khuất sau cổng, anh ta còn quay lại giơ tay vẫy. Lần nào gặp nói chuyện với Mây Đầu Non, anh ta cũng làm cho Hoài xao xuyến, gần như chấn động. Một con người lạ lùng, lạc lõng và cô độc. Anh ta sinh nhầm thế kỷ hay đi quá trước thời đại? Những điều anh ta nói về chuyện sáng tác và tự do không phải là những gì Hoài không từng nghĩ đến. Nhưng rõ ràng trong thời đại này, nghĩ và sống như thế là hoàn toàn không tưởng. Anh ta là một người sống hoàn toàn ảo tưởng nhưng lại có ý thức rõ ràng về sự ảo tưởng của mình. Còn Hoài, anh có ảo tưởng không? Phải chăng anh cùng hoàn toàn ảo tưởng nhưng không tự biết, không tự nhận khi hy vọng làm một cái gì cho xã hội bằng văn chương nghệ thuật, bằng bộ máy và tất cả cơ chế, nghị quyết, chính sách của chế độ này? Anh có ngây thơ không và rồi anh sẽ vỡ mộng về sự cả tin của mình?

Một buổi sáng chủ nhật, ông Hoàng, bí thư tỉnh ủy, đến thăm Minh Hương và Hoài tại cơ quan. Gần một năm nay, từ khi có quyết định thành lập ban vận động thành lập hội nhà văn, ông Hoàng chưa bao giờ gặp riêng Minh Hương và Hoài cả. Họ chỉ gặp nhau trong những buổi làm việc chung với ban thường vụ tỉnh ủy hay trong các cuộc họp mở rộng. Việc ông đến thăm hai người tại nhà là điều khá bất ngờ. Cũng có thể ông không có chủ ý trước Sáng hôm đó, một buổi sáng hiếm hoi không có khách khứa, ông quyết định di dạo một vòng để tập thể dục và ngắm phong cảnh. Ông luôn có khách bất cứ lúc nào khi về nhà, ngoài giờ hành chính. Người đến bàn công tác mà trong các cuộc họp chưa dứt điểm được, người đến tranh thủ ý kiến về một chủ trương nào dó cho ngành, cơ quan mình, kẻ đến xin xỏ một ân huệ... Bí thư tỉnh ủy là trung tâm, là linh hồn của một tỉnh, nên bất cứ việc gì người ta cũng tìm đến ông. Nhiều khi ông bực dọc và quá bận rộn, không lúc nào nghỉ ngơi được. Khách đến khi ông đang ăn cơm, đêm khuya trước khi đi ngủ, có khi mới mờ sáng chưa thức giấc. Bao nhiêu kẻ chầu chực để được gặp riêng ông. Vì thế tuy mệt nhọc, bực bội nhưng ông lại cảm thấy kiêu hành vì ý thức được vai trò quan trọng của mình. Dần dần trong ông hình thành ý thức độc tôn, gia trưởng, không muốn ai nói trái ý mình cả.

Trong buổi đi dạo, tình cờ ông đi qua con đường này và sực nhớ ở đây có cơ quan hội nhà văn, thế là ông rẽ vào.

Minh Hương và Hoài đang ngồi uống cà-phê trên ban-công. Hai người cũng cảm động khi thấy ông đến thăm và đi bộ một mình chứ không xe cộ, tiền hô hậu ủng. Khi hai người thấy ông vào xuống lầu đón, việc đầu tiên ông yêu cầu đưa ông đi xem toàn bộ nhà cửa, phòng ốc, kể cả toa-lét rồi mới ra ban-công ngồi nói chuyện. Một thái độ chứng tỏ mình sâu sát mà có lẽ từ lâu chính ông và nhiều cán bộ đã lãng quên, không làm theo tác phong và lời dạy của bác Hồ nữa.

Sau khi nhấm nháp tách cà-phê, ông hỏi han tỉ mỉ hoàn cảnh gia đình của Minh Hương và Hoài. Lại cùng một thái độ chứng tỏ quan tâm sâu sát nữa. Lần này Hoài thấy ông có vẻ gần gũi mình một chút vì giữa ông và Hoài, hai người đã từng làm việc và biết rõ nhau khi còn ở huyện, nhưng từ khi lên đây, Hoài thấy ông có vẻ xa cách. Tuy nhiên trong xưng hô, Hoài không còn xưng anh-em với ông nữa. Lối xưng hô anh-em, chú-cháu thân mật đã không còn ý nghĩa tốt đẹp ban đầu mà trở thành một kiểu xun xoe nịnh bợ của cấp dưới đối với cấp trên. Do đó, từ khi lên đây, trong tiếp xúc với các loại cán bộ, ở bất cứ lứa tuổi nào, Hoài cũng chỉ xưng hô anh-tôi hay đồng chí. Hôm nay, ngược lại, ông Hoàng lại tỏ ra thân mật với Hoài. tự xưng anh và gọi Hoài là chú khi nói chuyện riêng với anh.

Nói chuyện gia đình xong, ông Hoàng chợt thở dài:

- Làm nhà văn như các ông thế mà sướng, ít ai quấy rày và ít có trách nhiệm. Còn tôi không lúc nào nghỉ ngơi được. Rảnh rỗi một buổi đi dạo như hôm nay hiếm hoi lắm. Mà tôi đã ra khỏi nhà từ sớm chứ nếu không, thế nào cũng phải tiếp khách.

Minh Hương tỏ vẻ thông cảm:

- Đúng là các anh bận rộn thật, nhưng đó là do quan điểm lãnh đạo và phương pháp làm việc. Cho đến bao giờ còn quan điểm "đảng lãnh đạo toàn diện, trực tiếp và tuyệt đối" và tác phong làm việc "du kích" thì các anh vẫn còn mệt. Mà tôi nói thật, làm như thế chưa chắc đã có hiệu quả như mong muốn, có khi trái lại là khác. Tại sao đảng không bới xen vào những việc quản lý cụ thể của chính quyền và tin tưởng, phát huy vai trò của các tổ chức tham mưu? Còn đối với nhà văn tụi tôi, anh đừng nghĩ là chúng tôi rảnh rỗi và ít trách nhiệm. Nhìn bên ngoài chúng tôi có vẻ nhàn nhã nhưng thực ra đầu óc chúng tôi lúc nào cũng làm việc. Khi một mình ngồi trước trang giấy, có người đã bảo là nhà văn, đối diện với "pháp trường trắng", một công việc nặng nề, gần như khổ sai, nhất là đối với việc viết văn xuôi. Đó là công việc hoàn toàn của riêng một người, không ai thay thế được. Vì thế cũng có lúc nhà văn sai lầm nhưng đừng trách họ. Nhà văn có quyền sai lầm. Vì trong chính trị, bao nhiêu chủ trương to lớn, liên quan đến sinh mệnh hàng triệu người, do một tập thể lãnh đạo quyết định mà vẫn còn sai lầm thì cấm nhà văn sai lầm sao được? Dĩ nhiên đây không phải là cố ý mà tôi muốn nói đến những thử nghiệm, dò dẫm, sáng tạo của nhà văn. Còn trách nhiệm của nhà văn, ngày xưa người ta cũng đã so sánh tác hại về sự sai lầm của thầy thuốc, của người làm chính trị và người làm văn hóa, trong đó sai lầm của người làm văn hóa có tác hại lâu dài nhất.

Hoài biết Minh Hương đang tìm cách tranh thủ, tác động đến bí thư tỉnh ủy, vì những người lãnh đạo chính trị, nhất là ở các địa phương, rất ít hiểu về bản chất công việc của văn nghệ sĩ, nên khi nào có dịp, qua các cuộc hội họp, làm việc, Minh Hương và Hoài đều lợi dụng để tranh thủ họ. Hoài tiếp lời:

- Nói đến trách nhiệm nhà văn, tôi lại nhớ đến cái "hoạ văn tự" Tôi mới đọc cuốn sách về Tô Đông Pha, đại thi hào đời Tống của Trung Quốc. Tô Đông Pha rất đa tài, thi văn thư họa đều giỏi, rất thương dân mà cuộc đời cùng rất thăng trầm. Lúc ông làm thái thú, lúc là đại thần ở triều đình, lúc nằm trong khám, khi đi cày ruộng, có lúc bị đầy trên đào Hải Nam, một nơi mọi rợ, và mấy lần suýt rơi đầu vì cái họa văn tự. Ông làm bài thơ vịnh hai cây bách có chữ "trập long", nghĩa là con rồng nấp, bọn gian thần dèm pha cho rằng rồng tượng trưng cho nhà vua đang ở ngôi phải bay lên trời, sao lại viết rồng nấp dưới đất, phải chăng là mưu lật đổ ngai vàng? Bài thơ tả hoa mẫu đơn, ông khen hóa công cùng một loài hoa mà tạo ra biết bao nhiêu thứ màu sắc khác nhau, chúng lại bảo ông muốn ám chỉ triều đình đã đặt ra bao nhiêu thứ thuế mới.

Nếu đọc văn chương mà cứ ghim gút, chẻ sợi tóc làm tư, đem kính lúp ra soi từng dòng, từng chữ và quy chụp chính trị thì rất khó cho nhà văn. Điều quan trọng là cái tâm, tấm lòng của nhà văn. Phải thấu rõ họ viết để làm gì. Ngay khi phơi trần cái ác, đó không phải chỉ là tố cáo mà chính là bao hàm ý hướng tìm về cái thiện, trong đã phá đã có xây dựng. Như vừa rồi, tạp chí La Ban mới ra mắt...

Ông Hoàng khoát khoát tay, cắt ngang lời Hoài:

- À cái tạp chí La Ban đó tôi cũng đã nghe một số dư luận. Tôi chưa đọc hết nên chưa có ý kiến chính thức. Khi nào đọc xong và tham khảo ý kiến rộng rãi tôi sẽ phát biểu quan điểm của mình. Mà này, nhân chuyện tạp chí La ban, tôi muốn hai ông chú ý đừng để người ta phê phán hai ông rồi từ đó, đánh giá thấp cả tỉnh ủy. Chính tỉnh ủy đã mời và điều động hai ông về phụ trách hội nhà văn kia mà. Phải xây dựng chứ đừng gây khó khăn thêm. Tình hình đang khó lắm. Tôi là người đã chiến đấu ở đây gần ba mươi năm nên tôi có trách nhiệm không để ai gây rối thêm tình hình. Các ông chưa hiểu xứ này bằng tôi đâu. Hơn nữa, các ông là đảng viên, phải thấy hết trách nhiệm và cùng đảng xây dựng địa phương này. Đừng để người ta nghĩ rằng các ông có ý phá hoại. Vừa là trách nhiệm, vừa là chỗ thân tình, tôi xin nói thẳng với các ông như thế.

Minh Hương và Hoài đều thấy nóng mặt về ý kiến này của bí thư tỉnh ủy. Ông ta đe dọa chăng hay có ý muốn cảnh giác hai người trong cuộc gặp riêng tư này? Dù sao việc ông tới đây một mình chứng tỏ ông không hay chưa muốn đẩy hai người vào thế đối lập

Minh Hương cố gắng nói nhẹ nhàng:

- Nếu ai đó cho rằng chúng tôi có ý phá hoại thì thật kỳ lạ. Các anh có quá trình tham gia cách mạng, chúng tôi cũng có phần đóng góp của mình. Tôi không muốn tự nhắc đến quá khứ nhưng quá khứ là một bảo đảm cho tương lai. Tuy nhiên cũng có lúc quá khứ lại không bảo đảm được cho tương lai. Biết bao kẻ đã phấn đấu, hy sinh cho cách mạng nhưng bây giờ trở thành kẻ ngăn cản, thậm chí phá hoại cách mạng mà đôi khi không tự biết, dù bản chất họ vẫn là những người tốt, chưa kể đến bọn cơ hội. Sự ngu dốt và bảo thủ làm cho họ không hiểu lịch sử đang đi tới và một thời đại mới đang sang trang, không thể áp dụng mãi những quan điểm, phương pháp lỗi thời. Xin lỗi anh, anh đã chân thành với chúng tôi nên tôi cùng xin thẳng thắn như thế. Hiện nay đảng chủ trương, kêu gọi phải đổi mới và mọi người, mọi ngành cũng phải thực sự đổi mới mình. Anh em nhà văn chúng tôi không chống đảng, chống chủ nghĩa xã hội mà chỉ là thực hiện nghị quyết đổi mới của đảng theo nhận thức và cách thế của mình. Chúng tôi xem thế là cách xây dựng đảng, bảo vệ nghị quyết tốt nhất.

- Thế ông cho tỉnh ủy chúng tôi không đổi mới à?

Giọng ông Hoàng trở nên gay gắt.

- Các anh đừng tự kiêu là trí thức, văn nghệ sĩ rồi xem thường cả lãnh đạo. Chúng tôi đã lãnh đạo hai cuộc kháng chiến thắng lợi nên chúng tôi không ngu dốt đâu, dù chúng tôi có thể ít học hơn các ông...

- Nhưng thưa anh- Minh Hương gần như nóng nảy cắt lời ông Hoàng- tôi không bao giờ phủ nhận quá khứ và công lao của các anh trong hai cuộc kháng chiến. Nhưng hiện nay, xây dựng hoà bình trong một điều kiện hoàn toàn mới và khác hẳn, đòi hỏi những kiến thức và năng lực khác hơn. Chính đảng cũng đã thừa nhận và khẳng định như thế.

Hoài cảm thấy không khí căng thẳng của buổi nói chuyện không có lợi và chưa cần thiết, anh xen vào:

- Xin lỗi các anh, lẽ nào chúng ta không hiểu nghị quyết và lại tranh luận về nghị quyết của đảng. Có thể là mỗi người đứng ở góc độ của mình để phát biểu theo một khía cạnh. Mấy khi anh Hoàng đến đây với nhà văn chúng tôi, xin anh cho biết sắp tới, với cương vị bí thư tỉnh ủy, anh sẽ giúp đỡ gì cho hội nhà văn hoạt động, điều đó có lẽ thiết thực đối với chúng tôi và anh em nhà văn đang chờ đợi đấy.

Ông Hoàng có vẻ hơi nguôi ngoai vì ý kiến của Hoài. Thực ra ông cũng không muốn cuộc nói chuyện hôm nay căng không không cần thiết. Một ánh sáng bí ẩn như lóe lên trong đôi mắt sâu nghiêm nghị của ông. Ông đổi giọng:

- Tỉnh ủy đã quyết định thành lập ban vận động thành lập hội nhà văn. Tỉnh ủy đã cho trụ sở, biên chế, sắp tới sẽ cho các ông một cái xe nữa. Còn lại các ông phải lo chứ. Tạp chí bán ra thu lại vốn và nhà văn phải sống bằng tiền nhuận bút, phải không ông Hoài?

Hoài cười nhẹ:

- Anh nói đùa hay nói thực đấy? Anh cùng biết là trên cả nước không có tạp chí, tờ báo nào không được bù lỗ, kể cả những tờ báo xuất bản đã lâu năm, trong khi La Ban vừa mới ta đời, phải tặng biếu quảng cáo và đang tìm người đọc. Giá giấy, công in hiện nay lại đắt ghê gớm. La Ban số 1 chúng tôi tốn khoảng ba trăm ngàn, dự kiến số 2 sẽ lên tới năm trăm và số 3 chắc phải tới một triệu đồng. Còn với chế độ nhuận bút bây giờ thì nhà văn không đủ uống cà-phê, nói chi đến sống bằng nhuận bút. Nếu tỉnh ủy nói là quan tâm mà không cho kinh phí hoạt động, không tài trợ cho tờ báo, ít ra là thời gian đầu thì thực ra sự quan tâm đó chưa được bao nhiêu cả.

Ông Hoàng gõ gõ ngón tay xuống bàn:

- Các ông làm tốt, tỉnh ủy sẽ hỗ trợ còn nếu làm không tốt thì khó đấy. Riêng bản thân tôi cũng thế, tôi chịu trách nhiệm về các ông trước tỉnh ủy, nếu các ông không ủng hộ tôi thì làm sao tôi ủng hộ các ông được?

Ông Hoàng nói xong ngả người ra ghế châm điếu thuốc hút. Minh Hương và Hoài đều kêu thầm và hình như cùng một ý nghĩ: "à, thì ra đây là điều kiện của ông ta".

Minh Hương trầm ngâm một lúc rồi nói chậm rãi:

- Xin anh cứ tin rằng chúng tôi rất phấn khởi và tin tưởng đối với các nghị quyết của đảng và chúng tôi sẽ ra sức làm cho các nghị quyết đó thành hiện thực, trên lãnh vực của mình. Chúng tôi không thiếu trách nhiệm đâu, kể cả trách nhiệm nhà văn và trách nhiệm công dân. Dù sao, tôi cho rằng như ý kiến anh Hoài, sự hỗ trợ về kinh phí trong thời gian đầu chính là sự quan tâm thực sự của tỉnh ủy đối với anh em nhà văn nói riêng và lãnh vực văn hóa văn nghệ nói chung.

Trước khi ra về, bí thư tỉnh uỷ không hứa hẹn gì rõ ràng, Minh Hương và Hoài cũng không cam kết gì cụ thể. Gần như sự thủ thế và chờ đợi từ cả hai phía. Tiễn bí thư tỉnh ủy ra đến cổng, Minh Hương và Hoài quay lại trao đổi thêm. Họ nhất trí rằng cách ứng xử của hai người với bí thư tỉnh ủy trong buổi nói chuyện như thế là được và cùng tiên cảm rằng tình hình sắp tới sẽ không dễ dàng, kể cả trong mối quan hệ với bí thư tỉnh ủy.

Cuộc nói chuyện với bí thư tỉnh ủy, các cuộc hội họp, trao đổi căng thẳng và bao nhiêu công việc bề bộn chuẩn bị cho đại hội thành lập hội nhà văn gần kề không làm Hoài quên được nỗi xốn xang do buổi từ biệt Sơ Huyền gây ra. Nỗi đau nhức như một lời tự vấn nghiệt ngã. Phải chăng anh là kẻ hèn nhát, thậm chí phản bội, không dám sống trung thực với mình khi gặp lại Sơ Huyền sau hai mươi năm xa cách mà anh đã không thôi tưởng vọng?

Phải chăng anh nên tự nén lòng, dập tắt ngọn lửa xưa cũ để sống trọn vẹn với Vy, người vợ đã yêu thương và hy sinh cho anh nhiều nhất hơn bất cứ ai trên đời này? Nhưng tình cảm không phải là điều có thể tính toán và khéo léo sắp xếp gọn gàng ngăn nắp trong tâm hồn như sắp xếp đồ vật trong gian phòng. Tình cảm như con ngựa bất kham chợt lồng lên, như cơn gió lốc tự dưng xoáy tròn bốc cao đến tận trời xanh, như hoa nở về đêm âm thầm tỏa hương, như sương mù mỗi sớm mỗi chiều trên xứ sở này cuồn cuộn dâng lên rồi lại tan đi trong khoảnh khắc. Thế nào là trung thành và chung thủy khi vợ chồng nằm bên nhau, đầu gối tay ấp mà vẫn "đồng sàng dị mộng"? Chao ôi, sao anh suy nghĩ quẩn quanh lắm thôi? Đúng anh là con ngựa hoang đã bị xiềng. Tuổi hai mươi anh tung bờm trong gió lộng thảo nguyên nhưng ở tuổi bốn mươi, anh không dám cúi xuống cả bãi cỏ non trước mặt. Anh mất tự do rồi sao? Có thể nào cuộc đời, hôn nhân, yêu thương, trách nhiệm đã làm anh trở nên một tên nô lệ thảm hại, dù là một tên nô lệ tự nguyện?

Một tuần sau khi Sơ Huyền đi, nhân cơ quan có công tác phải cử người đi Sài Gòn, Hoài quyết định nhận việc đi này để đuổi theo Sơ Huyền vì hôm trước cô nói đoàn của cô sẽ về miền Nam một tuần trước khi ra Trung.

Trên chuyến xe khách chạy như điên cuồng, Hoài lại thấy mình bắt đầu cuộc đuổi bắt. Từ thuở mới mười sáu tuổi, anh đã bắt đầu cuộc đuổi bắt này và hầu như suốt đời, anh là kẻ không bao giờ tới đích. Phải chăng anh đã đuổi bắt ảo ảnh, một cái gì gần với tuyệt đối và hư vô, những khái niệm không xác định được nội dung, hay chỉ là nỗi niềm khao khát của một đời người? Mười tám tuổi, anh đến với Sơ Huyền như người tận gặp chân lý nhưng chính anh đã buông thả, rồi anh lại thấy mình lầm lẫn trong việc buông thả này vì đã không nhận được "bản lai diện mục" của điều anh đang nắm giữ. Khi anh tỉnh ngộ, con chim xanh đã bay xa trong cõi trời bát ngát. Và hôm nay khi bất ngờ con chim bé nhỏ đến đậu trên vai anh, hót lên những âm thanh xưa cũ, anh lại một lần nữa dại dột để nó vuột khỏi tầm tay.

Quá trưa, xe đến Sài Gòn, việc đầu tiên là Hoài nhảy lên một chiếc xe Honda ôm, phóng tới nhà khách trung ương, nơi cán bộ các tỉnh thường ở khi đi công tác qua đây. Anh vừa hỏi, người thường trực không cần mở sổ đã mau mắn trả lời là đoàn của Sơ Huyền có ở đây và vừa đi sáng nay xong. Hoài hỏi đi hỏi lại mấy lần như không tin làm ông thường trực phải gắt lên, dí cuốn sổ có danh sách của đoàn Sơ Huyền vào mắt Hoài cho anh xem vì ông ta vừa làm thủ tục cho họ xong nên nhớ rất rõ.

Hoài thẩn thờ một lúc rồi quyết định đăng ký ở lại nhà khách này, nhanh chóng giải quyết công việc cho cơ quan nội trong buổi chiều để hôm sau có thể đi ra thành phố Biển, nơi theo lời Sơ Huyền nói, đoàn của cô sẽ nghỉ lại vài hôm trên đường về. Anh quyết tâm sẽ không đề lỡ trong cuộc đuổi bắt đã quá muộn này. Sau gần một ngày nhồi xóc trên chuyến xe đò thổ tả, Hoài tìm đến trụ sở hội nhà văn của thành phố Biển, nơi đoàn đã đến đây, nghỉ lại, nhưng cùng vừa ra đi lúc sáng. Thế là một lần nữa Hoài lại chậm chân. Anh đành phải bỏ cuộc vì nếu tiếp tục đuổi theo, anh phải đi gần một ngàn cây số nữa, về tận thành phố Thơ của Sơ Huyền, trong lúc không có điều kiện về thời gian và tiền bạc nên dù có điên rồ anh cũng không làm được. Tối hôm đó Hoài đi lang thang đến quá nửa đêm rồi về nghỉ tại phòng khách của hội nhà văn, nơi đoàn của Sơ Huyền đã ở. Anh đã ngồi nơi chiếc bàn nhìn ra cửa hướng về phía biển cho đến tận hừng đông để lắng nghe tâm thức của mình.

Hình như trong buổi chia tay ở thành phố Sương Mù, trong nỗi đắng cay và tuyệt vọng, em đã có nói: "Dù sao đi nữa, em vẫn tin rằng, một ngày nào đó, một nơi nào đó, chúng ta sẽ lại gặp nhau, dù sau bao lâu đi nữa, có thể là sau cả sự lãng quên". Có phải đó là lời hẹn thề của em, một lời hẹn thề ở chốn hư vô và nay đang bay tan trong gió? Tôi đã đuổi theo em, đã đi tìm em theo lời chỉ dẫn mơ hồ của những ngọn gió đã tan tác trong không gian xanh cao vời vợi.

Nơi đây, ngọn gió biển phóng khoáng có vị mặn nồng nàn thổi thiên thu này không có em. Trong muôn triệu ánh sao nhấp nháy trên bầu trời lồng lộng này không có em. Trong những cặp tình nhân khăng khít trong bài cát dài dịu dàng bao dung về đêm này không có em. Trong những bước chân một mình bơ vơ tôi đã đặt xuống thành phố biển này không có em. Trên chiếc giường nhỏ đơn sơ nơi em đã nằm trong phòng khách này không có em. Bên cánh cửa lúc hừng đông nơi em đã ngồi trang điểm mà dư hương như vẫn còn phảng phất không có em.

Hôm nay, ở đây, chính là một ngày nào đó, một nơi nào đó, trong thời gian và không gian, tôi đã tìm em. Tôi đã tìm em những nơi em đã qua. Những lời hẹn thề của em đã bay lan trong gió. Và tôi chỉ tìm thấy tôi - hay chính là tôi đã đi tìm tôi - giữa chốn hư vô.

Đại hội thành lập hội nhà văn thành phố Sương Mù có thuận lợi vì được tiến hành sau khi trung ương đảng đã có nghị quyết đặc biệt về văn hóa văn nghệ. Đối với quan điểm về văn hóa văn nghệ trên phạm vi toàn thế giới và ngay cả đối với những văn nghệ sĩ có đầu óc cấp tiến, những nội dung trong nghị quyết này thật ra không có gì mới, nhưng đối với đảng cộng sản, nghị quyết này quả thực là một bước tiến rất xa so với quan điểm văn nghệ phục vụ chính trị một cách giản đơn lâu nay. Trong đại hội, ông trưởng ban văn hóa văn nghệ trung ương đảng đã về dự và truyền đạt nghị quyết này. Người ta nói chính ông là người đã chuẩn bị dự thảo nghị quyết và làm mọi sự cho nó được ra đời, mặc dù không thiếu những ý kiến không đồng tình ở ngay trung ương.

Nghị quyết là một bước cụ thể và đổi mới trên lãnh vực văn hóa văn nghệ, cái cụ thể làm nhiều người lo ngại, thậm chí hoảng sợ vì nói đổi mới chung chung thì dễ nhưng việc đi vào cụ thể đã va chạm, làm đảo lộn những hình thức cũ của nhiều người. Đó là vấn đề không dễ dàng, vì hơn ai hết, những người cộng sản lại cực kỳ giáo điều và bảo thủ, đã quen đi theo lối mòn, chưa kể đến khía cạnh sự đổi mới này có thể đụng chạm đến uy quyền và đặc quyền đặc lợi của họ.

Nghị quyết đã chỉ ra những yếu kém trong công tác lãnh đạo văn nghệ, đặc biệt là những biểu hiện giản đơn, thô thiển, thiếu dân chủ. Lần đầu tiên, nghị quyết khẳng định tự do sáng tác là điều kiện sống còn để tạo nên giá trị đích thực trong văn hóa văn nghệ, để phát triển tài năng. Tác phẩm văn nghệ không vi phạm pháp luật, không phản động, không đồi trụy đều có quyền được lưu hành và đặt dưới sự đánh giá, phán xét của công luận và sự phê bình. Nghị quyết yêu cầu phải khắc phục và ngăn ngừa những hiện tượng cấp ủy đảng và chính quyền can thiệp thô bạo vào các vấn đề văn hóa nghệ thuật và từng cá nhân tuỳ tiện quyết định số phận các tác phẩm văn học nghệ thuật.

Những điểm tiến bộ trong nghị quyết của trung ương đã được vận dụng vào các báo cáo và nghị quyết của đại hội thành lập hội nhà văn thành phố Sương Mù, và được thường vụ tỉnh ủy thông qua. Tuy nhiên trong việc sắp xếp nhân sự ban chấp hành hội nhà văn, cách làm vẫn theo kiểu cũ mặc dù bề ngoài thay đổi đôi chút để có vẻ dân chủ hơn. Người ta đã dự kiến nhân sự trước, thăm dò dư luận, tìm cách làm rõ hướng chỉ đạo của đảng. Đây vẫn là thói quen và phương thức lãnh đạo của đảng lâu nay. Thực tế, trong ban thường vụ tỉnh uỷ đã hình thành hai xu hướng ủng hộ hai nhóm khác nhau tham gia ban chấp hành hội nhà văn, một nhóm cấp tiến cùng quan điểm với Minh Hương và Hoài, nhóm kia do Văn Hổ đứng đầu, đại biểu cho các nhà văn có khuynh hướng cũ.

Trong các cuộc họp trù bị, sự sắp xếp diễn ra một cách khá tế nhị, và cuối cùng người ta cùng thỏa thuận được với nhau theo kiểu cài răng lược. Minh Hương sẽ làm chủ tịch, Văn Hổ, giám đốc sở văn hóa thông tin và Hoàng Tú, bí thư chi bộ hội nhà văn, làm phó chủ tịch, Hoài là thường vụ trực. Cho đến giờ này, thực ra nhiều người chủ chốt trong ban thường vụ tỉnh ủy không thích Minh Hương nhưng đành phải chấp nhận vì ở trong một hoàn cảnh tế nhị là chính thường vụ tỉnh ủy đã mời Minh Hương về làm một ngọn cờ tập hợp để thành lập hội nhà văn. Đối với Hoài, thành kiến lại nặng nề hơn, và người ta đã nêu đến cả vụ nghi vấn về chi bộ Trung Kiên để không đưa anh vào chức vụ phó chủ tịch. Tuy nhiên Minh Hương và Hoài đã đấu tranh để giành lấy vai trò chính thức phụ trách tạp chí La Ban, cơ quan ngôn luận của hội, công cụ quan trọng nhất để chiến đấu cho đổi mới. Hai người nhất trí có thể giao hết mọi việc cho người khác nhưng nhất thiết phải nắm lấy tờ tạp chí. Đó là điều kiện tối thiểu để hai người tham gia vào tổ chức hội nhà văn, nếu không việc tham gia chỉ làm mất thì giờ và không có ý nghĩa gì thiết thực. Cả Minh Hương và Hoài đều không phải là người quen nhượng bộ, nhất là trong sáng tác văn học, nhưng rõ ràng đây không phải là văn học mà chính là một trò chính trị và trong hoàn cảnh hiện nay, sự nhượng bộ này là sách lược cần thiết.

Mặc dù đã được sắp xếp trước, nhưng trong đại hội, việc bầu cử cũng khá sóng gió. Với tinh thần tự do và dân chủ sẵn có, được các nghị quyết của đảng thổi bùng lên, những người dự đại hội đã tranh cãi gay gắt, không chấp nhận danh sách dự kiến nêu ra mà yêu cầu để họ tự ứng cử và giới thiệu. Có hơn ba mươi người được đề cử trong khi đại hội biểu quyết chỉ bầu mười lăm người vào ban chấp hành, một việc bầu cử hoàn toàn khác với xưa nay, chỉ đưa một vài người dôi ra để làm đệm cho có vẻ dân chủ.

Những kẻ chống Minh Hương và Hoài đã công khai vận động trong đại hội, nhưng ngoài những người đã có chính kiến rõ, đám đông thầm lặng còn lại lần này đã xác định quan điểm của mình, không để ai lung lạc. Kết quả, Minh Hương trúng cử với số phiếu cao nhất, Hoài trúng cử với số phiếu khá gay go, và những người còn lại vào ban chấp hành thuộc hai phái rõ rệt. Ngay trong đại hội, ban chấp hành mới được bầu đã họp riêng dưới sự chỉ đạo của thường vụ tỉnh ủy và kết quả bầu chủ tịch, các phó chủ tịch và ủy viên thường vụ đã đúng như dự kiến trước. Đảng cộng sản thật là cừ khôi trong các thủ thuật kiểu này.

Đại hội kéo dài hai ngày, có lúc khá căng thẳng, nhưng sự kiện nổi bật nhất lại là một việc tình cờ khi nhà thơ Hữu Lần, ẩn tích hơn ba mươi năm sau vụ án Nhân Văn, bất ngờ xuất hiện vào buổi bế mạc đại hội. Trưa hôm đó, Hoài đi với mấy anh em ở cơ quan ra một nhà hàng lớn ngoài phố lấy bia để chuẩn bị cho buổi liên hoan bế mạc đại hội thì gặp hai người khách hỏi thăm đường về cơ quan hội nhà văn. Sau khi nói chuyện, Hoài biết nhà thơ Hữu Lần lần đầu tiên ra khỏi quê nhà sau hơn ba mươi năm bị quản thúc, đang đi về phương nam, làm một chuyến viễn du thăm lại đất nước. Đang ở Sài Gòn, qua bạn bè văn nghệ, anh được biết thành phố Sương Mù đang thành lập hội nhà văn, anh bèn nhờ một người quen đưa lên chơi. Thế là Hoài mời luôn Hữu Lần lên xe đưa về dự buổi bế mạc đại hội. Hữu Lần, nổi tiếng với bài thơ trữ tình "Màu tím hoa sim" và những bài thơ chống bọn nịnh hót xuất hiện trên Nhân Văn, Giai Phẩm năm nào, đã đến với anh em văn nghệ sĩ thành phố Sương Mù như một nhân vật đi ra từ Huyền thoại. Đó mà một ông già tuổi bảy mươi, nhỏ bé nhưng rắn chắc và quắc thước. Bộ quần áo luộm thuộm bên ngoài và dáng dấp quê mùa không làm mờ đi tính chất tinh anh của một con người trí thức đầy khí phách bao nhiêu năm kiên cường chịu đựng oan khuất nơi chốn quê nhà. Ông khoác áo vét màu xanh đã cũ ngoài chiếc sơ-mi xanh nhạt hở nút cổ. Chiếc quần tây nâu rộng lụng thụng, một ống xắn lên, chân đi vớ màu xanh thẫm, xỏ đôi dép da còn mới. Dưới chiếc mũ vải trắng nhỏ có in chữ Saigon Tourism là mái tóc trắng như cước vuốt ngược lên rồi xòa xuống dài tận vai. Cái trán nhô bướng bỉnh và đôi mắt nhỏ lấp lánh sáng sau cặp kính lão gọng vàng thanh mảnh. Ria mép và râu cằm bạc trắng phơ phất rung động. Đó là hình ảnh và ấn tượng đầu tiên của Hữu Lần khi đến với anh em nhà văn thành phố Sương Mù.

Khi Hoài đưa Hữu Lần về nơi tổ chức đại hội, các đại biểu đang đứng nói chuyện ngoài sân chờ đến giờ làm việc. Khi nghe Hoài giới thiệu, nhiều người đã đổ xô đến ôm chầm lấy anh mừng rỡ, máy ảnh bấm lách tách và người ta kéo anh ngồi ngay xuống bãi cỏ để thăm hỏi chuyện trò. Đến giờ làm việc của buổi bế mạc đại hội, ngoài những nội dung tối cần thiết, các đại biểu đã yêu cầu gác lại những phát biểu có tính cách thủ tục để nghe Hữu Lần nói chuyện.

Lần đầu tiên, người ta được nghe Hữu Lần nói về trường hợp sáng tác bài thơ "Màu tím hoa sim", một bài thơ tình chân thật, cảm động và tài hoa mà tác giả đã phải chịu bao nhiêu đầy đọa vì sự chân thật của mình. Mọi người cùng lặng đi khi nghe Hữu Lần kể về ba mươi năm bị quản thúc ở quê nhà, phải cày ruộng và đẩy xe thồ chở đá kiếm sống, không cần làm nhà mà chỉ làm người, không làm cán bộ và đi ăn cắp, giữ vững nhân cách của mình trước sự bao vây, đe dọa, áp bức, mua chuộc của bạo quân. Đại biểu dự đại hội thành lập hội nhà văn có lẽ học được nhiều điều từ phần nói chuyện bất ngờ của Hữu Lần hơn từ các ý kiến chỉ đạo và các bài tham luận đã chuẩn bị trước.

Buổi tối sau khi bế mạc đại hội, ban chấp hành hội nhà văn đã quyết định tổ chức ra mắt và đọc thơ trước công chúng tại nhà hát lớn thành phố. Tại đây, một lần nữa, trước hai ngàn khán, thính giả, Hữu Lần lại gây sự bất ngờ. Rất nhiều anh em học sinh nam nữ đã quây quần chung quanh ông để hỏi chuyện và xin chữ ký. Ông lại kể chuyện ba mươi năm ẩn tích, chuyện "Màu tím hoa sim" và sự thật trong văn nghệ. Khi người ta yêu cầu đọc những bài thơ mới làm, vì không nhớ, ông đã ung dung từ sân khấu đi xuống hàng ghế phía dưới lấy chiếc xắc lên, thản nhiên ngồi xổm trên sân khấu dưới ánh sáng đèn pha chói lòa để lục tìm cuốn sổ chép thơ, bắt người nghe chờ đợi hơn mười phút. Sau đó, ông lại tự nhiên đem cuốn sổ đến gần ngọn đèn pha để xem cho rõ, mặc cho người phụ trách âm thanh phải xách micrô chạy theo ông. Ông vừa đọc thơ vừa thò tay vào quần để gãi. Hoài là trưởng ban tổ chức của buổi ra mắt và đọc thơ này. Trước hình ảnh Hữu Lần loay hoay trên sân khấu tự nhiên như ở nhà mình, anh vừa xấu hổ vừa chua xót. Anh cảm thấy mình có trách nhiệm trong việc đưa ra trình diện trước công chúng một nhà thơ nổi tiếng trong hình ảnh một kẻ quê mùa chưa quen với cách xuất hiện trước đám đông trên sân khấu, chưa biết cách sử dụng micro, gần như đang đóng một vai hài kịch. Mặt khác, anh lại thấy biết đâu hình ảnh này lại có tác dụng tốt. Người ta đã nhìn tận mắt hình ảnh thảm hại của một trí thức, một nhà thơ tài hoa đầy nhiệt huyết và khí phách, ba mươi năm sống dưới chế độ xã hội chủ nghĩa, đã trở thành một con người như thế. Và từ đó, chính anh và anh em trong hội nhà văn cũng phải cảnh giác và tỉnh táo hơn. Phải chăng những kẻ cầm quyền chỉ muốn và cần những tên bồi bút, còn những nhà văn chân chính dám nói lên lương tri và sự thật sẽ bị vùi dập đầy đọa và đưa vào ngõ cụt? Những nhà văn đàn anh cách đây ba mươi năm đã chấp nhận trả giá để không bẻ cong ngòi bút, còn thế hệ của Hoài sẽ phải làm gì? Câu hỏi đó và hình ảnh Hữu Lần lần đầu gặp gỡ đã gây ấn tượng mạnh nơi Hoài, xóa đi những cảm xúc căng thẳng do việc tổ chức đại hội gây ra, một việc hoàn toàn không có tính cách văn học, chỉ là một trò chính trị, mà anh đã bắt đầu gờm tởm khi nhúng tay vào.

Mặc dù kinh phí khó khăn và đã có những ý kiến khó chịu không chính thức từ phía lãnh đạo về Hữu Lần, Minh Hương và Hoài đã quyết định tiếp Hữu Lần như khách quý, bố trí ăn ở tại một nhà nghỉ gần cơ quan hội, mua cho ông mấy bộ quần áo để ông thay đổi, tắm rửa, vì ông chỉ có một bộ duy nhất mặc trên người. Minh Hương đã nói khẳng khái: "Ai đối xử với Hữu Lần ra sao là trách nhiệm của họ, còn chúng tôi, chúng tôi trân trọng Hữu Lần như một nhà thơ, một đồng nghiệp, một trí thức chân chính. Chúng tôi có quyền và bổn phận phải làm như thế. Nếu nói về đảng, đó không phải là một cách lấy lại thanh danh cho đảng hay sao?"

Vy ngồi bên cạnh giường im lặng nhìn Hoài nằm thiêm thiếp mê mệt. Mấy người bạn vừa đưa anh về sau cuộc nhậu nhẹt và anh đã say đến độ không còn biết gì nữa. Buổi sáng, trước khi đi Hoài đã có báo trưa anh không về ăn cơm vì có anh bạn mời đi nhậu ở nhà hàng đề mừng cuốn sách của anh ta vừa xuất bản. Vy vẫn tưởng quá trưa anh sẽ về nhưng mãi đến chiều, rồi tối mịt anh vẫn chưa về. Vy quá sốt ruột, lo ngại anh có thể say sưa bị trúng gió hoặc gặp chuyện gì bất thường nên đã đến nhà hàng - nơi anh đã nói - để tìm anh. Đến nơi, Vy thấy xe của Hoài để bên ngoài, nhìn qua cửa kính, thoáng thấy Hoài đang ngồi với các bạn nên cô cùng yên tâm. Cô định vào nhưng rồi lại ngần ngại. Cô sợ Hoài sẽ tự ái vì cho rằng anh không được tự do, lúc nào cũng bị ràng buộc. Thế là cô lặng lẽ trở về dù cô đã đi bộ gần hai cây số để đến đây.

Trên đường về, Vy đếm bước âm thầm trên con đường mờ tối lộng gió. Cô chợt nhớ đến một đêm đầy ấn tượng lúc Hoài và cô mới về với nhau ở thành phố Đất Đỏ. Đó là một đêm giới nghiêm do tình hình mất an ninh. Hoài lên cơn sốt vật vả vì một chứng bệnh mãn tính và chỉ có một thứ thuốc đặc trị quen dùng mới làm anh hạ sốt. Lúc đó đã 11 giờ khuya. Hoài bảo anh sẽ cố chịu đến sáng mai rồi sẽ đi mua thuốc. Vy nhìn Hoài đau đớn lăn lộn và cô cảm thấy mình bất lực một cách vô lý. Nhân một lúc Hoài thiếp đi cô vội vã khoác chiếc áo măng-tô chạy ra phố. Đường khuya đêm đó cùng mờ tối và lộng gió như đêm nay. Những thân cây to lớn đen sầm đứng lù lù bên đường như đang chờ đợi để quật cô ngả xuống. Những ngôi nhà đóng cửa im lìm. Cô vừa đi vừa chạy như một người mê hoảng. Ra phố, cô phải đập cửa đến hiệu thuốc thứ ba người ta mới chịu mở. Khi về, một chiếc xe quân cảnh đã chặn cô lại và người ta căn vặn cô đủ điều. Đi đâu giờ này? Liên lạc cho Việt Cộng phải không? Giấy tờ đâu? Một tên quân cảnh khả ố giơ tay vuốt má cô và dọa bắt cô lên xe đưa về đồn xét hỏi. Một tên khác tỏ ra tử tế khi thấy cô đưa hộp thuốc ra và đã nói với bạn để cho cô đi. Cô đã chạy một mạch về nhà khi Hoài vẫn còn thiêm thiếp trong cơn sốt mê mệt.

Đó chỉ là một trong vô số những điều cô đã chăm sóc, lo lắng cho Hoài. Đó không phải chỉ là trách nhiệm mà là tình cảm tự nhiên, sự thôi thúc cô không thể nào cưỡng được. Chẳng phải cô và Hoài đã về với nhau để chia xẻ số phận giữa cuộc sống trần gian đầy khổ lụy này hay sao? Cô vẫn nhớ đinh ninh lời ước nguyện đó đã được hai người nhắc lại bao nhiêu lần bằng nhiều cách diễn đạt khác nhau, trong những quán cà-phê đèn mờ ở Sài Gòn ngày hai người mới quen nhau. Cô muốn sống hết mình cho lời nguyện ước, đó chính là hạnh phúc nhưng cũng là nỗi khổ của đời cô. Hoài không chối bỏ anh là người đam mê cuồng nhiệt nhưng chóng tàn. Anh không hề dối trá khi nói ra những lời cháy bỏng hay làm những hành động điên cuồng. Thế nhưng sau đó anh có thể quên đi nhanh chóng. Khi về với nhau, Hoài đã coi Vy là cứu cánh duy nhất của đời mình, nhưng chỉ một thời gian ngắn sau đó, anh đã nói trong cuộc đời anh không chỉ có anh và Vy. Anh còn có quá khứ, có tương lai và bao nhiêu mối quan hệ, bao nhiêu vấn đề phải quan tâm trong cuộc đời này. Đôi khi anh nói hôn nhân đối với anh là một lỡ lầm. Nhưng lần khác, anh bảo gia đình là nơi trú ẩn hạnh phúc nhưng chưa đủ, gia đình không phải là tất cả.

Dĩ nhiên Vy không buộc Hoài phải sống chỉ cho gia đình, vì gia đình. Anh còn bao nhiêu hoài bão và anh là kẻ đấu tranh không ngừng. Cô sẵn sàng chia sẻ, giúp đỡ và tham dự cùng anh trong những cóng việc anh làm, dù khó khăn nguy hiểm. Nhưng nhiều lúc cô thấy mình như một cái gì cấn cái, vướng víu đối với anh, ngay cả trong những hành động âu yếm như lau mặt, nhổ tóc sâu, thay quần áo cho anh, thậm chí cả lúc hôn từ biệt anh mỗi ngày trước khi anh đi làm. Anh là cái gì bất nhất, tự do đến thành phóng đãng, không chịu được bất cứ ràng buộc nào, dù là sự ràng buộc êm ái của tình yêu.

Cô có thể nhượng bộ anh trong những cuộc tranh cãi về chính trị. Không phải cô bị khuất phục nhưng cô biết anh theo đuổi những gì anh cho là lý tưởng với sự chân thành cuồng nhiệt và trong sáng nhất, đôi khi gần như cuồng tín. Nhưng cô làm thế nào có thể thông cảm được khi anh đắm mình vào quá khứ với hình ảnh những cuộc tình sôi nổi điên cuồng thời trẻ tuổi, khi anh sẵn sàng chạy đuổi theo những rung động thoáng qua lúc bắt gặp một nụ cười, một khuôn mặt, một thân hình anh ưa thích? Trên phương diện này anh không biết tự chế và coi đó là sự trung thực. Chao ôi, cô làm sao chia xẻ được vì cô là người vợ, là người yêu anh tha thiết, có khi yêu hơn chính cuộc đời mình. Cô phải ghen chứ, dù anh cho ghen là một thứ tình cảm nhỏ mọn tầm thường. Ghen không phải là một dạng của tình yêu, một hành động chính đáng của người vợ chung thủy với chồng hay sao? Làm sao cô không chờ đợi anh thấp thỏm mỗi khi anh đi làm về trễ, đi họp về khuya, nhất là thời kỳ anh hoạt động cách mạng bí mật và ngay cả bây giờ, lúc anh có không ít kẻ thù? Cô không thể yên ổn ngồi trong nhà, làm bất cứ việc gì, mà phải ra đứng ở cổng, thậm chí ra tận đầu đường dù đêm tối, mưa gió để chờ đợi anh. Có thể cô quá dễ xúc cảm nên không ngăn được dòng nước mắt hay những lời trách cứ nhưng anh phải biết cho rằng đó là tình yêu, là những gì tha thiết nhất cô đã dành cho anh, dù dưới bề ngoài vụng về hay thậm chí khó chịu. Có lần anh đã nói anh không chấp nhận được lối biểu lộ tình cảm kiểu đó. Anh không chịu được sự ràng buộc. Anh không phải là tên nô lệ dù là nô lệ tự nguyện. Chao ôi? Thế nào là tự do? Có phải tự do là muốn yêu ai thì yêu, làm gì thì làm? Không đâu, anh yêu ai, làm gì, anh sẽ bị ràng buộc với người đó, việc đó không sao tránh được. Đòi hỏi tự do tuyệt đối chỉ là điên rồ, không tưởng.

Vy đã ngồi lặng lẽ bên giường nhìn Hoài gần một tiếng đồng hồ sau khi chăm sóc cho anh. Lúc bạn đưa về, anh đã ói mửa đầy nhà, la hét ầm ỹ một lúc. Công bằng mà nói, anh không mấy khi say sưa và cũng không thích uống rượu. Từ khi về với nhau, qua gần hai mươi năm, Vy chỉ thấy anh say kiểu này vài ba lần. Có lần anh kể chuyện, bạn bè anh có người phê phán anh quá tỉnh táo không biết say và không dám say nên chưa phải là nghệ sĩ. Vy đã cực lực phản đối ý kiến đó. Đâu phải say sưa mới là nghệ sĩ? Cô đặc biệt gớm ghét những người hay nhậu nhẹt say sưa đến độ mất tư cách. Hoài ít say rượu nhưng lại không biết tự chế khi chạy theo những đam mê luôn bùng cháy trong anh. Vy nhìn Hoài nằm thiêm thiếp, ý nghĩ cô quay cuồng và chợt cô đau xót khi thấy rằng con người thân yêu đang nằm kia không thuộc về cô. Anh là một kẻ đãng tử trên trần gian này và không ai ngăn được bước chân phiêu lãng của anh, ngay cả tình yêu đằm thắm cô đang dành cho anh bằng cả một đời tận hiến.

Sau đại hội thành lập hội nhà văn, các hoạt động của hội được đẩy mạnh hơn, vị trí của Minh Hương và Hoài cùng được củng cố hơn. Ngoài các buổi tọa đàm, nói chuyện, đọc thơ, hội còn xuất bản một số sách và quan trọng là đã ra được hai số La Ban 2 và 3.

Mặc dù chỉ mới được tỉnh cấp giấy phép tạm thời cho từng số, chưa có giấy phép chính thức của bộ văn hóa thông tin, Minh Hương và Hoài vẫn quyết định nâng cao chất lượng tạp chí về mặt quan điểm, biểu lộ rõ dần xu hướng cấp tiến của mình. Tuy còn non trẻ, La Ban không thể là một tờ lá cải hay chỉ là một tờ báo có tính cách minh họa. Nó phải mang tính chiến đấu, là diễn đàn công khai, dân chủ về những vấn đề văn học nghệ thuật và chính trị, xã hội. La Ban số 2 đăng thư phê phán của một số độc giả về các bài thơ của Thanh Thu và Đăng Vẫn, La Ban số 3 đăng tiếp các ý kiến phản bác đã gây ra không khí tranh luận khá sôi nổi trong hội viên, bạn đọc và cả giới lãnh đạo chính trị. Các nhà lãnh đạo này bắt đầu dè dặt hơn khi nói đến văn nghệ vì người ta thấy rõ, không thể lớn tiếng bằng sự ngu dốt, thô bạo dù có uy quyền trong tay khi bầu khí dân chủ bắt đầu được khơi mở.

Trụ sở hội thời gian này thường xuyên có anh em lui tới. Hôm nay, Minh Hương và Hoài đang tiếp hai ngươi khách: Yên Trung, cán bộ ban tuyên huấn tỉnh ủy và Chinh Ba, một sĩ quan quân đội, đều là hội viên của hội. Yên Trung ngồi cạnh Minh Hương, thân mật vỗ vai anh:

- Tâm huyết lắm! Tâm huyết lắm! Tôi đánh giá rất cao và ủng hộ việc các anh làm. Có điều các anh thông cảm là trong thời gian qua tôi không công khai ủng hộ được vì tôi là cán bộ tuyên huấn, chịu sự ràng buộc gắt gao và khó nói trái ý lãnh đạo. Khi La Ban số 2 đăng ý kiến phê phán nặng nề của một số bạn đọc mà thực ra tôi biết rõ chúng được viết theo ý kiến chỉ đạo, tôi thấy các anh thật dũng cảm, dám chịu đòn trước và cùng hơi lo cho các anh, vì không biết những người ủng hộ các anh có dám nhảy vào vòng chiến không. Đến khi La Ban 3 ra đời tôi mới nhẹ người. Thì ra anh em tâm huyết không thiếu và cũng không ít người dũng cảm. Thành thật mà nói, tôi thấy mình cùng hơi hèn vì đã không dám công khai tỏ thái độ dù tôi ủng hộ các anh. Chỉ sợ các anh đánh giá và không hiểu hết anh em.

Minh Hương trấn an ngay:

- Anh đừng lo chuyện đó. Chúng tôi hiểu mỗi người có vị trí và cách thế riêng của mình trong cuộc đấu tranh này. Anh ủng hộ chúng tôi là điều đáng quý rồi.

Chinh Ba lật lật tờ La Ban số 3 anh mang theo, trong đó nhiều trang anh đánh dấu và gạch dưới các dòng quan trọng. Anh nói:

- Đọc mấy bài tranh luận lý thú thật. Bao nhiêu giọng điệu và lý lẽ của bạn đọc không những trong tỉnh mà còn ở các tỉnh bạn. Tôi tán thành quan điểm cho rằng phê bình thơ mà thoát ly đặc trưng của thơ là điều tối kỵ, đến mức chỉ nhìn những nguyên lý trần trụi từ những dòng thơ. Đòi hỏi người sáng tác phải phản ánh hiện thực theo cách nhìn chủ quan của mình, kể cả của đảng, là một sự áp đặt phi nghệ thuật. Lại còn sự suy diễn vừa nông cạn vừa thô bạo, dẫn đến sự tố cáo, đe dọa và chụp mũ chính trị. Họ không hiểu rằng bằng sức mạnh của hình tượng nghệ thuật và bằng lương tri, dự cảm, dự báo, người viết có thể và phải đi tiên phong trong cuộc đấu tranh cho dân chủ và công bằng xã hội. Văn chương phải phản ánh nỗi đau của nhân dân và cuộc chiến đấu đầy hy sinh mất mát để từng bước chiến thắng cái ác, dù chỉ là chiến thắng nhỏ nhoi. Đó thật sự là sứ mạng nặng nề khó nhọc của những người cầm bút, nếu chưa được thực hiện trọn vẹn thì cũng đừng quay lưng với thực tại ngổn ngang, để chỉ làm nên những bản "tụng ca" minh họa những nguyên lý cao đẹp vốn đang còn ở xa phía trước mà cứ ngộ nhận hay giả vờ như đã trở thành hiện thực quanh mình.

Yên Trung vừa nghe Chinh Ba nói, vừa gật gù hưởng ứng. Bỗng anh vỗ đùi đánh bốp, giật lấy tờ tạp chí trên tay Chinh Ba:

- Thú vị thật! Có những ý kiến dí dỏm lạ thường. Tôi rất khoái cách nói của ông Hà Sĩ Phu nào đấy. Tôi đọc nguyên văn đoạn này các ông nghe lại nhé: "Đảng vẫn nói mình đang đi "ngược nắng", các bạn bắt bẻ rằng ám chỉ cả xã hội đang đi ngược quy luật. Đảng vẫn nói mình đang đi "dọc sắc lá bàng", các bạn lại cũng bắt bẻ rằng tác giả chỉ thấy riêng mình đi xuôi quy luật. Vậy là người ta "đi ngược" hay "đi xuôi" các bạn đều bắt bẻ, chính là vì các bạn chỉ biết đi xuôi theo một quỹ đạo đã cũ mòn, đi ngược với đồng tư duy đổi mới hiện nay, chứ không biết ngược xuôi gì cả. "Đi ngược nắng" sao không thể hiểu là đi về phía mặt trời, về phía ánh sáng? Còn "đi dọc" thì tôi thấy các nhà văn, nhà thơ họ hay "đi dọc" lắm. "Đi dọc những tháng năm", "đi dọc nỗi đầu, "đi dọc những biến cố"... Có người lại còn "đi ngang đồi cỏ, " Đi dọc, đi ngang, đi xuôi, đi ngược để hiểu cuộc đời, chứ có phải họ chống đối ai đâu? Chỉ biết đi xuôi một đường thôi thì biết được gì?"

Ông Hà Sĩ Phu này còn kết thúc bài tranh luận bằng bài thơ, giọng điệu cùng dí dỏm, mỉa mai không kém:

Thơ đề nghị...

Mỗi cô gái còn có cách tỏ tình riêng,

Sao bắt thơ phải nói lời toán học?

Anh cán bộ quản lý thơ

Bắt từng câu từng chữ bây giờ

phải khai hộ khẩu.

Chữ này lạ mặt, phải khai tạm trú,

Chữ từ đâu, đến để làm chi?

Với chủ nhân quan hệ là gì?

Nhân danh

an ninh khu vực

yêu cầu các tâm hồn

hãy mở cửa ra

cho kiểm tra

hành chính

Con tim đen người kiểm tra

thì được quyền đóng kín,

Tối như bưng, chẳng khai báo bao giờ

Và bây giờ

Nhân danh

an ninh con ngườií

thơ đề nghị

Kiểm tra !

Cái ông Hà Sĩ Phu này độc đáo thật. Các anh có biết ông này là ai và ở đâu không? Tôi muốn gặp nói chuyện với ông ta quá.

Minh Hương cười:

- Dễ thôi. Ông Hà Sĩ Phu ở ngay thành phố này. Có điều hay là ông này là nhà khoa học chứ không phải dân văn chương. Ông có đến đây một lần và đã gởi tôi một tập thơ châm biếm, đọc thú vị lắm.

Hoài nói:

- Sau khi La Ban số 2 đăng bài phê phán trước tôi cũng hơi lo, sợ ít người hưởng ứng tham gia cuộc tranh luận khá nguy hiểm này vì có thể nói là trực tiếp đối đầu với hệ tuyên huấn. Không ngờ bạn đọc rất nhiệt tình, không phải ở đây mà còn ở nhiều tỉnh khác. Đặc biệt ở thủ đô còn có người viết thư chúc mừng, "chia vui" với La Ban, vì chúng ta đã có được một điển hình mà hiếm hoi lắm mới chịu xuất hiện rõ ràng và công khai như thế. Ông này nhận xét rằng những người phê phán thơ thực ra không phải vì thơ, vì xã hội mà chính vì những người đó muốn chứng tỏ ta đây giác ngộ với cấp trên và từ đó "tiến bộ" lên bằng cách đánh các nhà thơ với những đòn không thương tiếc.

Điều nhiều bạn đọc cho "đáng mừng" là vì những người phê phán lần này đã đề địa chỉ rõ ràng, lại còn đóng cả dấu ban tuyên huấn vào bì thư gởi đi nữa. Đó là lưỡi gươm với những người sử dụng cụ thể chứ không còn là lưỡi gươm vô hình treo lơ lửng như lâu nay nữa. Vì thế, có bạn đọc đồng tình với Đăng Vẫn và lấy làm tiếc là các nhà khoa học đã quên hoặc không nghĩ ra loại máy tính, máy "đo chất người chuẩn xác". Nếu họ sáng chế ra được loại máy như vậy thì chúng ta đỡ khổ vì sẽ phát hiện được bọn biến chất, thoái hóa trá hình, ngoài miệng thương giống thương nòi, nhưng trong bụng chỉ thương tiền, thương chiếc "ghế", đặc biệt là bọn "đổi mới ngoài mồm" hiện nay.

Có một bạn đọc gởi một bài thơ, hình như Nguyên Thân, không phải tham gia góp ý, chỉ đề tặng Đăng Vẫn và Thanh Thu, mà trong khi sắp xếp bài vở, tôi đã đưa vào cuối mục diễn đàn tranh luận. Các anh có để ý không? Tôi cho rằng bài thơ này có sức khái quát cao không những tinh thần của cuộc tranh luận mà còn là hình ảnh bộ mặt văn học nghệ thuật của chúng ta hôm nay.

Yên Trung lại vỗ đùi, gần như la lớn:

- Đúng. Đúng. Rất đồng ý với anh Hoài. Để tôi đọc các anh nghe.

Yên Trung lật tìm thấy ngay bài thơ rồi hắng giọng, nửa đọc, nửa ngâm:

Sự thật ơi

Sự thật ơi

Em là con chim nhỏ lạc đường bay

Thiên hạ thi nhau nhằm bắn

Ôi những giọt máu lan dài

Tôi xin đem trái tim để thấm.

Em mang mũi tên bay khắp biển trời

Vạch trong không gian những lằn tứa máu

Giọt máu em - Những bông hoa rắc xuống cuộc đời

Mặc sự gian trá đang giũa mòn tiếng nói.

Sự thật ơi

Còn bao điều tôi không thể nói ra

Bởi ngôn ngữ trần gian chừng như xa lạ

Chừng như bị bôi đen bởi lòng man trá

Bên em - tôi trở thành một tên câm

Anh ưng trái tim ràn rụa những âm thanh...

Đọc xong, Yên Trung nhăn mặt hít hà:

- Tuyệt vời? Làm văn nghệ cùng thú thật các anh ạ. Hạnh phúc biết bao nhiêu khi được đọc những ý kiến, những bài thơ như thế này. Tôi muốn bỏ nghề tuyên huấn sang đầu quân làm việc với các anh quá. Thời đại bây giờ đã khác xưa rồi, không còn dễ bịt mồm người khác nữa.

Minh Hương nhìn Yên Trung và nói lên lo nghĩ của anh, điều anh dự cảm sau khi La Ban số 3 được xuất bản:

- Tôi cho rằng không thể lạc quan sớm đâu. Về tranh luận công khai, sau loạt bài này có thể những người bảo thủ không dám và không có khả năng đối đáp lại vì họ không đủ lý luận. Nhưng vấn đề ở đây không phải là chân lý mà là "lý của kẻ mạnh".

Chúng ta có chân lý nhưng chúng ta chưa phải là kẻ mạnh. Tôi đang chờ đợi những đòn phép ma giáo hơn, thâm độc hơn. Mong rằng lúc đó các anh vẩn tiếp lục ủng hộ chúng tôi. Nhất là anh Yên Trung, anh nhé.

Yên Trung dùng cả hai tay ôm choàng lấy Minh Hương và Hoài, vừa siết vừa lắc:

- Các anh yên chí đi. Tâm huyết lắm! Tâm huyết lắm? Anh em mình sẽ cùng nhau chiến đấu.

Anh thân yêu,

Em vừa đến nhà vài ngày sau chuyến đi thì nhận được thư anh, lá thư nói về sự "đuổi bắt đến hư vô". Thì ra anh vẫn như ngày xưa thôi, luôn luôn là kẻ đầy mâu thuẫn, khát khao và đuổi bắt ảo ảnh. Em đã buồn và đau suốt chuyến đi. Đọc thư anh em lại xót xa hơn dù là một nỗi xót xa êm dịu. Phải chăng đó chính là điều chúng ta chỉ có thể mang lại cho nhau - không có ai khác - ngay từ thuở chưa tới hai mươi. Phải chăng đó là một thứ định mệnh.

Mà đã là định mệnh thì không thể lẩn tránh được và chính định mệnh sẽ trả lời, không phải ta trả lời.

Theo em, tình yêu cũng là một thứ tôn giáo thiên khải, bởi khởi đầu bao giờ cũng là một tia chớp nhiệm màu và không thể giải thích. Tình yêu cũng như cái chết, không bao giờ là trò chơi. Cả hai đều như nhau ở chỗ chỉ có thể nhận khi không thể nào khác. Bản chất của tình yêu là tự nguyện, tự do và mọi quy định chỉ làm nó khô héo. Bước chân mình đi qua rồi sẽ xóa nhòa nhưng thế giới này vẫn có thực. Mỗi người chỉ là một hạt bụi trong kiếp luân hồi, nhưng có những tháng ngày, những giây phút lóe sáng tuyệt vời trong kiếp làm hạt bụi đó.

Trong chuyến đi vừa qua, em tưởng mình như hạt bụi đang bay vào tia mặt trời lóe sáng đó nhưng không ngờ tia nắng hiếm hoi vụt tắt mau chóng đến thế ở thành phố Sương Mù. Em đâu ngờ rằng thiên đường ấy chỉ làm bằng bọt nước với sương mù, khi chạm vào, tất cả đã tan thành mây khói. Nơi tưởng Chúa ra đời lại thành nơi Chúa chết và ở thiên đường tưởng gặp thiên sứ Gabriel thì lại gặp kẻ ba lần chối Chúa trước bình minh. Cho đến bây giờ em vẫn chưa hiểu được thực tế nghiệt ngã ấy.

Trên đường về em đã thấm đầm trong nỗi đau và hoài nghi không dứt. Em đã từng hiểu anh và yêu anh. Tình yêu của em là tình yêu dành cho một con người tự do có khả năng từ chối. Anh hãy từ chối em - nếu cần như thế - với tất cả bản tính của anh nhưng đừng biến thành một con người khác. Hình như anh đã vô cùng bối rối và khổ sở khi gặp em. Lá thư của anh gởi em cũng không giải thích được gì nhiều ngoài cuộc đuổi bắt tuyệt vọng mà không phải lần thứ nhất anh đã dấn thân vào.

Về phần em, đến bây giờ em nhận rõ rằng yêu thương một người chân thực, hết lòng và say đắm, điều đó không phải ai cũng có được và không phải lúc nào trong đời cũng có được. Đó là phép mầu, nó làm cho cuộc sống buồn tẻ trở nên rực sáng. Tuy nhiên em cùng hiểu rằng sự xung đột giữa khát vọng và thực tế thường xuyên xảy ra và tạo nên bi kịch. Như Trương Chi - Mỵ Nương cũng là một bi kịch của sự xung đột đó. Và tất cả những huyền thoại lớn lao nhất cuối cùng cũng chỉ là hình bóng gồ ghề của cuộc đời và trần ai này thôi. Do đó, đau buồn và thất vọng, sự hiểu biết về cuộc đời dù trả bằng giá nào cũng không phải là đắt. Theo một cách nghĩ nào đó thì nỗi đau đớn có khi cũng rất bổ dưỡng cho tâm hồn con người, nó làm cho mình chín chắn và tỉnh táo hơn. Thà sống với nỗi nhớ thương và chờ đợi dù là một đợi chờ tuyệt vọng hơn là sống với một tâm hồn trơ trụi mà mọi điều trên đời đều nhàm chán và dung tục. Điều khủng khiếp cho mỗi một người là không còn gì để chờ và cũng không muốn chờ đợi gì nữa cả. Khi trải qua những giờ phút chìm đắm và khô cằn đến nổi đâm ra sợ hãi chính mình, đó không phải là một địa ngục ngay lúc mình đang sống ư?

Ôi chao, em đang lý luận gì đây khi lá thư của anh đang xoáy vào trong em thành cơn bão táp. Em lại muốn quay vào ngay với anh như anh đã điên rồ đuổi theo em trong cơn mê cuồng xưa cũ. Nhưng em lại sợ một lần nữa bị xua đuổi trước ngưỡng cửa thiên đường. Phải chăng định mệnh đã bắt em lúc nào cũng phải dừng lại bên này bờ hạnh phúc? Bước tới nữa chỉ là vực sâu? Ai có thể trả lời câu hỏi này?

Mảnh trăng bé nhỏ treo nghiêng

trong cuộc đời anh, như cách anh nói.

Sơ Huyền

Để nâng cao chất lượng tạp chí La Ban, Minh Hương và Hoài đang tìm cách mở rộng và xây dựng một hệ thống cộng tác viên trong và ngoài tỉnh, gồm những nhà văn, nhà nghiên cứu, học giả, nhà chuyên môn có uy tín. Hai người không chấp nhận được quan điểm tạp chí văn nghệ địa phương phải và chỉ để phục vụ nhiệm vụ chính trị của địa phương. Mơ ước của hai người là tạp chí La Ban trở thành tạp chí có tầm vóc quốc gia và thực hiện tính không biên cương của văn học. Điều này các vị lãnh đạo ở đây đã lên tiếng cảnh cáo nhưng Minh Hương và Hoài không chịu nhượng bộ.

Minh Hương và Hoài hôm nay đến thăm ông Nguyễn Bạt Tụy, một học giả có uy tín và nổi tiếng khó tính ở đây, để mời ông cộng tác với tạp chí. Hai người đã nghe nói nhiều về ông này, thỉnh thoảng thấy ông đi ngoài phố nhưng chưa bao giờ tiếp xúc. Đó là một nhân vật kỳ dị ngay từ ngoại hình. Ông người to lớn, cao dễ đến trên một mét tám, chiếc đầu to lạ thường với một vầng trán mênh mông. Đặc biệt ông có đôi mắt cũng rất to, hơi lồi, một cái nhìn dữ dội, xét nét như xoáy vào tận tim gan người khác. Ông bị thương tật ở chân và thường chống một cây gậy khập khiễng đi dạo phố mỗi buổi chiều, ít khi nói chuyện với ai. Hình ảnh ông trên đường phố nhiều khách du lịch này có cái gì lạc lõng, cô độc và câm nín lạ lùng.

Nhà ông ở là một căn phố ngay trung tâm, cửa luôn luôn đóng kín. Minh Hương và Hoài gõ cửa, nghe tiếng lục đục bên trong một lúc lâu rồi chủ nhân mới ra mở cửa. Ông nhíu mày, nhìn hai anh một cách dò xét, nghiêm khắc và không hỏi gì trước. Hoài nói ngay:

- Thưa bác, chúng tôi ở tòa soạn tạp chí La Ban đến thăm bác.

Ông ngần ngừ một lúc rồi mở rộng cửa:

- Mời hai anh vào. Tôi rất ít tiếp khách và có những khách tôi không tiếp. Đặc biệt, tôi không tiếp những người lãnh đạo đảng, chính quyền ở đây và các cán bộ khoa học xã hội ở trung ương. Mời hai anh ngồi.

Trong khi Minh Hương tự giới thiệu và nói mục đích của cuộc thăm viếng, Hoài đưa mắt quan sát căn phòng. Phòng khách nhỏ, ngoài bộ xa-lông bằng gỗ để giữa, chung quanh toàn là kệ sách và các hình ảnh trang trí. Sách ngoài tiếng Việt còn có tiếng Anh, Pháp, Hán, phần lớn là tự điển và sách nghiên cứu về ngôn ngữ học, dân tộc học, lãnh vực chuyên môn của ông. Các hình ảnh và đồ dùng trang trí cũng chính là tư liệu hay có liên quan đến chuyên môn của ông. Hai con ngựa đang tung bờm với những dòng chữ thảo bay bướm của Trung Quốc. Ngôi nhà rông của dân tộc thượng ở Gia Lai. Một số tượng nhà mồ tây nguyên. Trống đồng Đông Sơn với những hoa văn rõ nét...

Ông Nguyễn Bạt Tụy nhìn hai người, nói khô khan nhưng không kém phần lịch sự:

- Hai anh thông cảm. Tôi tiếp khách không có nước trà. Tôi sống có một mình, tự lo sinh hoạt rất khó khăn nên đơn giản hết mọi chuyện.

Hoài rút bao thuốc mời nhưng ông giơ tay từ chối:

- Cám ơn. Tôi không hút thuốc lá. Các anh cứ tự nhiên.

Minh Hương nói thêm về tạp chí La Ban và ý định mời ông cộng tác. Ông yên lặng nghe rồi cúi xuống dưới bàn lấy ra hai số tạp chí La Ban đặt lên bàn. Mắt Minh Hương và Hoài đều sáng lên khi thấy tờ báo của mình đã có trong tay nhà học giả. Ông nói:

- Tôi tiếp các anh vì đã đọc tạp chí này. Bước đầu các anh làm việc đứng đắn đấy nhưng tôi nói ngay là những bài nghiên cứu về đất nước, con người của địa phương chưa được đâu. Có bài còn vớ vẩn lắm, tưởng tượng nhiều hơn là có cơ sở nghiên cứu thực tế nghiêm túc. Tôi đã làm công tác nghiên cứu gần ba mươi năm nên hiểu rõ yêu cầu của công việc này. Các anh mời tôi cộng tác? Được thôi. Nhưng điều kiện của tôi thế này: Các anh phải đưa tiền trước. Cứ mỗi trang đánh máy hai ngàn. Các anh cần bài gì, bao nhiêu trang, ngày nào có, cứ giao tiền trước rồi đúng ngày đến nhận. Tôi không bao giờ sai hẹn.

Minh Hương và Hoài hơi ngạc nhiên, có phần khó chịu khi nghe ông đề cập ngay đến vấn đề tiền bạc, nhưng ông nói tiếp ngay, giọng phẫn nộ:

- Tôi nói thế vì tôi bị lừa nhiều rồi. Bao nhiêu người đã đến đây kể cả học giả này, tiến sĩ nọ, người của uỷ ban này, của viện kia, họ lấy bài của tôi rồi không đăng, không trả tiền, lại cướp không công trình của tôi làm tư liệu riêng của họ. Ban đầu tôi ngây thơ, tin tưởng nhưng bây giờ tôi biết rồi. Đừng hòng. Tôi phải tự đặt ra nguyên tắc và nói rõ trước. Các anh đừng phật lòng. Không phải tại tôi mà tại người khác đã buộc tôi phải làm như thế. Ngay chính đối với các anh bây giờ, tuy tôi có cảm tình qua tạp chí La Ban nhưng tôi vẫn chưa tin. Hiện nay tôi không tin ai cả.

Ông ngừng nói, nhìn hai người một cách dữ dội rồi chìa cái chân bị thương tật ra khỏi gậm bàn, chỉ cho hai người xem:

- Các anh thấy không? Trước kia tôi còn khỏe mạnh, đi bộ vài chục cây số không biết mỏi khi sục sạo vào các vùng dân tộc xa xôi hẻo lánh trên núi cao để tìm tư liệu, nhưng bây giờ tôi què rồi, suốt ngày chống gậy đi cà nhắc trong nhà hoặc ra phố lanh quanh một tí, sống như thằng tù. Người ta hại tôi đấy. Họ ép tôi vào tổ chức mặt trận, đoàn thể này nọ, bắt đi họp chỗ này chỗ kia để làm cảnh cho chính sách gọi là đại đoàn kết. Trong một lần đi họp đêm, tôi bị tai nạn xe gẫy chân. Họ cố tình làm cho tôi què luôn để tôi khỏi đi đâu xa. Họ bao vây tôi, may mà tôi chưa chết?

Tôi biết họ chỉ muốn chiếm đoạt những tư liệu của tôi. Tí nữa tôi sẽ cho các anh xem. Trước đây tôi đã bỏ ra một trăm cây vàng và hai mươi năm đi khảo sát thực tế để tìm tư liệu. Những tư liệu đó vô giá, cả thế giới không nơi nào có. Nhưng đừng hòng ai chiếm đoạt được. Chết tôi sẽ đem theo chúng xuống mồ. Khi tôi chết, cả căn nhà này cùng sẽ chỉ còn là một đống tro thôi. Các anh hiểu không?

Ông ngừng nói, thở hổn hển, ngả người dựa lưng vào thành ghế như kiệt sức. Minh Hương và Hoài bàng hoàng nhìn nhau. Họ không ngờ gặp phải một tâm sự u uất và cuồng phẫn đến thế nơi nhà học giả. Hai anh không thể mở miệng nói ra một lời an ủi can gián hay bất cứ điều gì. Hình như câu chuyện đã làm hai anh bị tê liệt. Một lúc lâu, sự im lặng làm cho không khí trong phòng nặng nề đến ngợp thở. Hoài cố gắng cựa mình, ấp úng:

- Thưa bác, chúng tôi... chúng tôi chưa hiểu nhiều câu chuyện đời bác, nhưng chúng tôi hoàn toàn có thể thông cảm tâm trạng của bác hiện nay. Dù sao, tình thế đâu đã đến nỗi tuyệt vọng.

Ông chợt ngồi thẳng dậy, giơ tay xua xua:

- Các anh đừng an ủi tôi, không ích gì đâu. Tôi đã viết thư tới chủ tịch nước, chủ tịch hội đồng bộ trưởng và bao nhiêu cơ quan. Họ chỉ trả lời tôi toàn bằng những lời lẽ giả dối, lừa bịp và không làm một điều gì thực tế để giúp tôi cả. Ngay cả việc tôi muốn về Sài Gòn liên hệ để bán đi một ít tư liệu sống qua ngày họ cũng không cho. Tư liệu của tôi mà. Có bất công và vô lý không chứ? Nhưng họ có quyền nên họ cứ làm.

Minh Hương hỏi xen:

- Thế hiện nay bác sống ra sao? Gia đình đâu cả rồi?

Ông nhìn Minh Hương, chớp chóp đôi mắt to, nói chậm rãi:

- Tôi không vợ con gì cả. Có mấy đứa cháu xa nhưng chúng nó có gia đình, công việc riêng nên không đứa nào đến giúp tôi được Tôi hiện dạy thêm ngoại ngữ để kiếm sống. Các anh thấy, tôi gần bảy mươi tuổi, què quặt thế này mà phải tự lo mọi thứ có khổ không? May còn có mấy người học trò và người quen cũ thỉnh thoảng lui tới đỡ đần khi tôi đau ốm. Nhưng chuyện sinh hoạt tôi không lo lắm, tôi chỉ đau về công trình một đời không được công bố. Các anh vào đây tôi cho xem một tí.

Ông đứng dậy, vén tấm màn sáo ở cửa thông, đi vào phòng trong. Hai người theo vào. Căn phòng trong cùng nhỏ, chung quanh tường là kệ sách chất cao đến mái. ở giữa có một bàn rộng choán gần hết phòng, trên để những tập bản thảo giấy khổ lớn. Ông bảo:

- Hai anh ngồi xuống đây.

Minh Hương và Hoài phải len người mới ngồi được vào ghế vì phòng chật, ghế để sát bàn, chỉ kéo nhích ra được một tí. Ông ngồi vào ghế đối diện, mở một tập giấy để trên bàn ra. Đó là một tập giấy manh khổ lớn, dán lại với nhau thành một cuốn sổ rất dài, trong có kẻ nhiều cột dọc, ngang và chữ chi chít, có những chữ rất lạ. Ông nói:

- Đây là bản thảo cuốn tự điển đối chiếu chữ viết các dân tộc ít người ở Đông Nam Á. Tôi đã thực hiện hàng chục tập như thế này. Các anh xem biết bao công phu.

Ông lật lật tập bản thảo rồi gấp lại, kéo hộc bàn lấy chìa khóa mở một hộc tủ lớn đóng sát tường ngay phía sau, lôi ra một thùng đạn bằng sắt cỡ nhỏ đặt lên bàn. Ông mở thùng đạn, lấy ra một xấp ảnh màu, mỗi ảnh bọc trong một bao ni-lông cẩn thận.

Hoài xuýt xoa:

- Bác bảo quản tư liệu cẩn thận quá.

Ông đưa cho hai người xem mấy tấm ảnh chụp cảnh lễ hỏi của các đồng bào dân tộc miền Trung:

- Tôi chỉ cần bán một bức ảnh này thôi cùng đủ sống cả tháng rồi. Thế mà sắp tới tôi sẽ đốt tất cả. Tôi có hàng ngàn tấm như thế. Tôi đau lắm nhưng không còn cách nào khác.

Minh Hương nhìn ông ái ngại, rồi nói đắn đo:

- Chúng tôi không dám hứa gì với bác vì bác đã chán ngấy những lời hứa suông rồi. Chúng tôi cũng không có quyền hạn gì và khả năng kinh tế rất hạn chế, nhưng nếu bác đồng ý, chúng tôi sẽ nêu vấn đề của bác trên tạp chí La Ban. Tốt nhất là bác viết cho một bài về việc của bác. Tôi tin là khi đưa ra công luận, sẽ có cách để giải quyết vấn đề. Công trình như thế này mà để mai một thì thật đáng tiếc quá, không phải cho riêng bác mà cho cả nền văn hóa, nếu tôi nói không quá đáng.

Ông cất tài liệu vào hộc tủ:

- Chuyện đó để tôi nghĩ xem. Nhưng trước mắt các anh cần bài loại gì?

Minh Hương nói:

- Có lẽ bác có nhiều đề tài để viết cho tạp chí của chúng tôi nhưng trước mắt xin bác một bài nói về phong tục tập quán của đồng bào dân tộc ở tỉnh ta. Bài viết nhẹ nhàng, không đi quá sâu vào chuyên môn để phù hợp với người đọc rộng rãi.

Khi ra về, bắt tay ông, Hoài thấy nét mặt ông có vẻ vui vui, tưởng ông sẽ cười, nhưng ông chỉ nghiêm sắc mặt, nói lạnh lùng:

- Tôi nhắc lại là tôi đã hứa viết nhưng chỉ khi nào các anh đem tiền tới đặt trước tôi mới viết. Nguyên tắc của tôi là bất di bất dịch.

Minh Hương và Hoài nhìn nhau một cách đau khổ. Minh Hương cười gượng;

- Bác yên chí. Ngày mai chúng tôi sẽ cho người tới gặp bác ngay.

Sau khi gặp học giả Nguyễn Bạt Tụy, Minh Hương và Hoài hết sức quan tâm đến trường hợp của ông. Ông là một nhà nghiên cứu kỳ dị, có những quan điểm hết sức độc đáo về ngôn ngữ học. Những bài viết trước đây của ông đã gây ra tranh luận giữa các nhà chuyên môn không những trong nước mà cả ở nước ngoài. Tuy chưa được xem công trình của ông cũng như chưa có điều kiện sưu tầm lại các tư liệu cũ liên quan đến những hoạt động trong học thuật của ông trước đây, Minh Hương và Hoài cảm thấy có trách nhiệm trong việc nêu vấn đề của ông ra trước công luận, từ đó, tìm cách xuất bản công trình nghiên cứu một đời của ông mà hai anh dự đoán sẽ là một đóng góp không nhỏ cho học thuật ở một lãnh vực không mấy người có điều kiện dấn thân vào. Nếu ông không muốn tự viết về trường hợp của mình, hai anh sẽ viết hoặc thực hiện dưới hình thức cử phóng viên đến phỏng vấn. Tuy nhiên, dự tính của hai người đã không thành. Tạp chí La Ban chỉ mới đăng một bài nghiên cứu về phong tục tập quán của ông, sau đó sau khi ra số 3, tạp chí La Ban đã bị rút giấy phép xuất bản. Việc rút giấy phép xuất bản tạp chí La Ban hầu như là một việc đương nhiên phải đến. Người ta cảm thấy không thể chỉ đạo được tạp chí này cũng như những người phụ trách nó. Người ta đã khó chịu khi đại hội thành lập hội nhà văn đón tiếp nhà thơ Hữu Lần một cách nồng nhiệt, khó chịu hơn khi La Ban đăng thơ Trần Dần, càng không thể chịu đựng được khi La Ban số kế tiếp lại đăng thơ Hữu Lần, một bài thơ tố cáo mạnh mẽ trước đây chưa hề được công bố.

Bài thơ "Tục đèo Cả" nói về người anh hùng đèo Cả năm xưa sau khi chiến thắng trở về thành phố:

Giữa thủ đô Hà nội

Có một anh xe ba gác

ngực

đầy

huân

chương

trên chiếc áo sợi đôi

màu cổ chiến trường

màu

bết

khô

quánh

đỏ

như đem đóng

vinh quang

vào ngực

bằng đinh!

Cả Hà Nội vỉa hè

theo sát

vây quanh

Công an

xông dùi cui

đến quát

Đeo huân chương

để

chủ

tâm

bôi bác?

Anh ba gác kia

cúi nhìn xuống ngực

trả lời:

là đeo

vinh

đeo

dự

sáng

ngời

Công an trợn mắt

nghiến mồm:

- là

thâm độc

bôi

đen

chế độ!

Anh ba gác

bình

tĩnh

rù

rì

Ta làm gì có màu đen hơn

ta

chỉ

có

nguyên...

và anh rũ rượi ho ra

máu đỏ

Im lặng rùng mình

Người công an

định lấy tư thế

quát

thật rắn

thật to

và phát ra thất thanh

tiếng méo

mồm cùng méo

- Người là ai?

Anh ba gác

vẫn bình tình

từng lời

từng lời.

Ta là ta

cũng

đã

là

mi.

- Ta là lịch sử

đóng

chặt

hơn đinh

dù chậm hơn rùa!

Trong chế độ này sao có người dám làm thơ như thế, hơn nữa là một lay "Nhân văn" cũ, La Ban lại dám cho đăng. Đã thế còn in theo kiểu bậc thang xuống dòng liên tục, giấy đâu đem đăng thơ bôi đen chế độ? Đó là chưa kể các bài vở khác ở La Ban số 2 và 3 càng ngày càng tỏ ra một quan điểm cấp tiến đáng ngại, muốn xem xét, lập lại mọi vấn đề đã được khẳng định lâu nay theo quan điểm chính thống của đảng. La Ban số 3 đã công bố lần đầu tiên một tư liệu cũ gọi là "Đề cương để dẫn thảo luận ở hội nghị đảng viên bàn về sáng tác văn học" trước đây đã bị cấm phổ biến và những người chuẩn bị nó đã bị trù dập.

Bên cạnh đó, hội nhà văn và tạp chí La Ban chính thức lên tiếng về vụ Nguyên Ngọc, tổng biên tập báo Văn Nghệ trung ương, bị phê phán và cách chức, lại là một dấu hiệu đáng ngại nữa trong quan điểm của những người hoạt động văn nghệ ở đây.

Từ khi Nguyên Ngọc về làm tổng biên tạp báo Văn Nghệ của hội nhà văn Việt nam, tờ báo đã có những khởi sắc theo hướng đổi mới thực sự. Những phóng sự đi sâu điều tra các tội ác, đặc biệt ở nông thôn, những truyện ngắn lấy nguyên mẫu từ các nhân vật lịch sử để từ đó đặt vấn đề xem xét lại quá khứ, những bài thơ chống tiêu cực mạnh mẽ, những bài lý luận phê bình văn học công khai xem xét lại các giáo điều, đánh giá lại các thành tựu văn học đã qua... Xu hướng này được đông đảo bạn đọc hoan nghênh nhưng những người lãnh đạo bắt đầu lo ngại. Văn nghệ vốn là một lãnh vực rất nhạy cảm và sự chuyển động trong văn nghệ chính là báo hiệu của những chuyển động xã hội. Thế là người ta chỉ đạo để dập tắt xu hướng nguy hiểm này. Ban chấp hành hội nhà văn Việt nam đã họp, ra nghị quyết, phê phán tuần báo Văn Nghệ đã có "những lệch lạc nghiêm trọng", phân tích một số tác phẩm được đăng tải để chứng minh, cho rằng tờ báo đã "làm đổ vỡ lòng tin vào sức sống của chủ nghĩa xã hội" và quyết định "uốn nắn, chấn chỉnh tuần báo Văn Nghệ về nội dung và tổ chức". Đây là một đòn nặng giáng xuống văn nghệ đổi mới. Nếu là trước đây, khi mọi chuyện còn bưng bít và uy quyền của đảng còn tuyệt đối, sự việc đã xong xuôi, nhưng ngày nay tình thế đã khác. Các nhà văn, trí thức, độc giả bình thường khắp cả nước đã lên tiếng phản đối nghị quyết sai trái của ban chấp hành hội nhà văn Việt nam. Ban chấp hành hội nhà văn thành phố Sương Mù và tạp chí La Ban là một trong những tổ chức đầu tiên chính thức lên tiếng với tư cách tập thể, sau một cuộc tọa đàm và đưa ra một kiến nghị mạnh mẽ. Kiến nghị yêu cầu luận báo Văn Nghệ phải là diễn đàn đổi mới, không bị quy chụp về chính trị đối với những quan điểm cấp tiến, không đồng phục, lên án việc làm của ban chấp hành hội nhà văn Việt nam và kêu gọi toàn xã hội cùng lên tiếng ủng hộ cho đổi mới mà vụ việc tuần báo Văn Nghệ chính là một điểm nóng.

Sau cuộc tọa đàm, Minh Hương và Hoài đang ngồi trao đổi về các biện pháp đấu tranh đòi tiếp tục xuất bản tạp chí La Ban, thì Mây Đầu Non xuất hiện. Anh ta lại đi xe đạp từ huyện lên để nhổ thông con về trồng tiếp. Sau lần đầu gặp Hoài ở cơ quan hội, Mây Đầu Non đã đi mấy lần nữa và cũng đã làm quen, chuyện trò về văn nghệ với Minh Hương. Vừa lên khỏi cầu thang, thấy Minh Hương và Hoài đang ngồi ở ban-công, anh ta la lớn ngay:

- Các ông dở quá! Các ông dở quá? Tạp chí La Ban sẽ không ra gì nếu không đăng lại bài "Ai điếu cho một giai đoạn văn nghệ" của Nguyễn Minh Châu đã đăng lên tuần báo Văn Nghệ trung ương. Bài này quan trọng và có giá trị hơn tất cả các nghị quyết của đảng. Các ông thấy không? Văn chương mà chỉ biết mặc đồng phục, hát tụng ca thì còn gì là văn chương nữa. Hãy đọc ai điếu, hãy chôn vùi nó đi. Tay Nguyễn Minh Châu này khá quá.

Tôi vốn không thích các nhà văn bắc kỳ nhưng ông Nguyễn Minh Châu này được lắm. Có thế chứ. Rồi có lúc người ta cũng phải tỉnh ngộ. Tôi hy vọng một thời kỳ mới đã bắt đầu mở ra. Bài viết như thế mà được đăng thì những sáng tác của tôi may ra có thể xuất hiện. Lâu nay các ông bảo tôi gởi bài nhưng tôi vẩn chưa tin các ông dám đăng nên tôi không gởi. Đây tôi đưa các ông xem mấy bài thơ mới làm.

Mây Đầu Non lục tung chiếc túi cũ kỹ rất hài hòa với bộ quần áo xập xệ sờn cũ anh đang mặc, đưa cho Minh Hương và Hoài một xấp giấy khổ lớn. Hoài mở ra, trang đầu tiên là một bài thơ hai chữ, chữ viết tay to và phóng khoáng, chiếm hết trang giấy:

Đụ mẹ

Cây bông

Hắn không

Lao động

Ai trồng

Chật chỗ

Mày nhổ

Xem sao

Máu trào

Thiên cổ

Những bài thơ còn lại theo nhiều thể loại khác nhau nhưng bài nào cũng có giọng điệu ngang tàng rất đặc biệt kiểu Mây Đầu Non, không thể lẫn với ai được.

Hoài chuyển mấy bài thơ cho Minh Hương. Minh Hương xem qua rồi thở dài:

- Muộn rồi ông Mây Đầu Non ạ! Ông ở chốn hẻo lánh nên hơi thiếu thông tin. Bài viết của Nguyễn Minh Châu đã bắt đầu bị phê phán và tạp chí La Ban đã bị rút giấy phép xuất bản. Mây Đầu Non trợn mắt, nổi sùng lên, lắp bắp:

- Đ M... Thế... mà nói đổi... đổi mới cái con c. gì?

Thư Vy gởi Hoài

Anh thân yêu,

Lại một lần nữa em đi mà không từ biệt anh. Em không làm chủ được mình nữa. Hay vì em biết nếu gặp anh trước khi đi em lại không đủ can đảm. Và sẽ làm anh phiền phức. Em không muốn làm phiền anh chút nào. Một ngàn lần không. Lẽ nào ta đã bỏ tất cả tìm về với nhau để rồi trở thành gánh nặng cho nhau? Không. Thà em chấp nhận thiệt thòi về phần mình.

Em đang cần về với con ở dưới đó. Nó mới viết thư lên. Con gái đang ở lứa tuổi dậy thì rất cần đến mẹ. Nó cũng trách anh sao bố ít viết thư. Em để lại lá thư của con để anh hiểu thêm về tâm tình của Mộng Chiêu, đứa con của những mơ ước cháy bỏng điên cuồng của chúng ta ngày nào. Ngoài anh ra, bây giờ nó là tất cả cuộc đời em. Nhưng có lẽ anh không cần đến em nữa. Em mới nghe anh gặp lại người yêu cũ và chuyện anh đuổi theo cô ta như thế nào. Anh đừng thắc mắc tại sao em biết. Những chuyện như thế tự nhiên em sẽ biết thôi. Em là vợ anh mà.

Em có ghen đấy. Làm sao tránh được. Nhưng em thật sự ngạc nhiên về anh. Anh là người luôn khao khát hướng về phía trước nhưng lại bị chi phối nặng nề bởi quá khứ. Anh khác em quá nhiều về điểm này. Trước khi gặp anh, em cũng có những mối quan hệ của mình, những mối tình học trò thoáng qua, nhưng từ khi gặp anh, về với anh, em coi tất cả những điều đó đã thực sự thuộc về quá khứ. Còn anh, quá khứ sống trong anh từng ngày, có khi còn mãnh liệt hơn cả hiện tại. Em đã thấu hiểu và đau khổ và bất lực vô cùng đối với điều mà anh đã nói là "đồng sàng dị mộng". Anh không thuộc về em dù em muốn như thế. Có thể em cũng ích kỷ nhưng em yêu anh và em không muốn chia xẻ anh với ai khác. Nhưng điều đó em không làm được và em biết anh không chấp nhận. Có lẽ anh không thuộc về ai cả. Anh chỉ thuộc về anh thôi. Một kẻ kiêu hãnh và ích kỷ vô cùng. Anh đừng cho em là xúc phạm anh. Em chỉ nói điều mình nghĩ. Và đó là sự thật. Anh chàng luôn ca ngợi sự thật là gì?

Anh hãy trở lại với cô ta hay đến với bất cứ ai khác đi, nếu anh muốn. Trong hoạt động hiện nay anh quen biết thiếu gì người.

Nhưng em sợ rằng cuối cùng, anh cũng chỉ chạy theo ảo ảnh thôi. Sẽ không ai làm anh thỏa mãn và mang lại hạnh phúc cho anh đâu. Như anh nói, anh là kẻ trung thực nhưng em nghĩ biết đâu anh lại là kẻ phản bội người khác, phản bội chính anh và chính sự trung thực đó. Bởi anh hay thay đổi. Thay đổi là bản chất của anh. Tham lam là đặc tính của anh. Sẽ không có ai chịu đựng nổi anh đâu. Ôi, em nặng lời quá phải không? Tha lỗi cho em. Dù sao em vẩn còn yêu anh. Ngay cả lúc viết những lời cay đắng này. Thật lạ lùng.

Về công việc của anh, em thật lòng khuyên anh nên từ bỏ những chuyện đấu đá, tranh giành quyền lực đi. Anh đã lý giải với em nhiều lần về chuyện này nhưng theo em, anh nên quay về với sáng tác. Anh chẳng đã nói sáng tác là món nợ lớn của đời anh và đến nay anh chưa trả được? Anh không còn nhiều thời gian đâu. Em chỉ muốn được nhìn thấy tác phẩm ấp ủ một đời của anh. Anh có thể viết tác phẩm đó mà không cần đến hội nhà văn, đến tạp chí La Ban và bất cứ quyền lực nào hay bất cứ chế độ chính sách gì của nhà nước. Điều đó hoàn toàn thuộc về anh, chỉ tùy thuộc vào riêng anh mà thôi. Anh đã đau khổ, hoài nghi biết bao nhiêu về chuyện mà anh nói là "chí cao, tài mọn", "lực bất tòng tâm" và những gì nữa lúc anh bi quan. Riêng em, em tin anh có khả năng làm được. Anh chỉ thiếu nghị lực và bị chi phối bởi nhiều thứ quá thôi.

Em biết anh đang gặp khó khăn trong công việc nhưng em không chia xẻ được gì ngoài ý kiến trên.

Thôi em ngừng đây. Và cũng như lần trước, em không hứa hẹn gì. Có lẽ em cùng lây căn bệnh "thay đổi" của anh. Có thể đến một lúc nào đó tâm trạng của em sẽ khác đi.

Cho em hôn từ biệt anh.

Tạp Chí La Ban yểu mệnh, mới ra được ba số đã bị đình bản. Thực ra không phải là "yểu mệnh", đó chỉ là cách nói thông thường. Làm gì có số mệnh ở đây. Người ta chủ trương đổi mới thực hiện công khai và dân chủ, "cởi trói" cho văn nghệ sĩ nhưng cánh cửa tự do vừa hé mở, người ta đã hoảng sợ, vội vàng đóng sập lại. Chỉ cần một quyết định của Bộ Thông tin là tạp chí phải đóng cửa, bất chấp hiến pháp ghi đầy đủ mọi thứ tự do. Những người chủ trương tạp chí La Ban không chịu thua. Họ quyết tâm đấu tranh cho tự do báo chí, cho đổi mới, công khai và dân chủ thực sự. Họ quyết định thực hiện một chuyến đi dọc đường đất nước, liên minh với bạn bè các tỉnh khác, ra thủ đô để đấu tranh với những người cầm quyền ở trung ương. Minh Hương, Hoài cùng với Hữu Lần, người khách quý của tạp chí La Ban, cũng là kẻ đồng hội đồng thuyền, hình thành đoàn La Ban, thực hiện một chuyến đi từ Nam ra Bắc mà sau này tính lại đồng hồ trên xe hơi, chiếc xe đã lăn bánh 6.000 cây số trong thời gian một tháng 14 ngày.

Đoàn La Ban đi qua miền Trung, chiếc đòn gánh gánh hai đầu của đất nước, mỗi tỉnh dừng lại vài ngày để gặp gỡ các hội nhà văn và tạp chí văn nghệ các tỉnh bạn, gặp gỡ công chúng yêu văn nghệ, nhiệt tình với công cuộc đổi mới, để bàn bạc những vấn đề lớn của văn học nghệ thuật và đất nước, đi đến thống nhất hành động. Qua bảy tỉnh miền Trung, các hội nhà văn và tạp chí văn nghệ đã ký chung những kiến nghị gởi những người cầm quyền ở trung ương đòi tự do báo chí và xuất bản, yêu cầu thực hiện dân chủ và đổi mới, yêu cầu cách chức một số người lãnh đạo ở trung ương, đặc biệt trong các ngành tư tưởng và văn học nghệ thuật. Một việc làm bình thường trong các nước tự do, nhưng lại chưa hề có trong các nước theo chế độ xã hội chủ nghĩa "dân chủ gấp triệu lần chế độ tư bản".

Để hỗ trợ cho kiến nghị của các hội nhà văn và tạp chí văn nghệ, đoàn La Ban đã đưa ra công chúng một bản "Tuyên bố" với nội dung tương tự để lấy chữ ký. 108 người, bao gồm văn nghệ sĩ, trí thức, công nhân, sinh viên học sinh, kể cả một số cán bộ, đảng viên ở bảy tỉnh miền Trung đã ký vào bản tuyên bố này. Một sự trùng hợp lạ lùng, con số người ký trùng với con số 108 anh hùng Lương Sơn Bạc ngày xưa tụ nghĩa chống triều đình phong kiến Trung hoa trong truyện Thủy Hử. Một luồng gió mới thổi qua miền Trung bất khuất. Thành phố Tháp Chàm ở cực nam Trung bộ tuy không ký chung vào kiến nghị và tuyên bồ nhưng vang lên giọng thơ bi tráng của Nguyễn Bắc Sơn. Thành phố Biển thơ mộng là nơi các văn bản kiến nghị và tuyên bố chính thức ra đời. Thành phố Đất Đỏ, nơi văn nghệ nằm trong bàn tay sắt cai trị của một xứ núi rừng, lớn tiếng đòi tự do, dù chỉ trong vài ngày. Thành phố Hoa Vàng cao nguyên nhiệt tình đón đoàn La Ban, lưu tuyến tiễn đoàn xuống núi tiếp tục cuộc hành trình. Thành phố Xứ Dừa đầy những quan chức bảo thủ và cơ hội vẫn không ngăn được tiếng nói bất khuất của kẻ sĩ trong thời đại mới. Thành phố Non Nước mạnh mẽ ủng hộ việc kêu đòi tự do. Thành phố Thơ dịu dàng lại sôi nổi bàn sách lược, chiến lược cho cuộc đấu tranh không cân sức. Gió đã nổi trên dặm dài đất nước.

Hữu Lần, một "nhân văn" cũ, sau 30 năm bị quản thúc ở quê nhà, đi đến đâu cùng sang sảng tố cáo chế độ độc tài, giả dối, bưng bít sự thật, trấn áp những người dám nói tiếng nói của lương tri. Những bài thơ chính luận trữ tình nẩy lửa của Minh Hương cất cao lời "hỏi tội những thằng thẻ đỏ tim đen", "những thằng đểu còn trong đảng". Hoài, người viết dự thảo các văn bản kiến nghị và tuyên bố làm người nghe ngạc nhiên và hào hứng với phong cách quyết liệt và sự sục sôi của một thời sinh viên học sinh đấu tranh trên các đô thị miền Nam. Sự kết hợp của ba người trong đoàn La Ban với ba quá khứ, ba tính cách khác nhau nhưng cùng một mục tiêu và sự đồng cảm sâu xa về vận nước và đường đi đích thực của văn học nghệ thuật tự do, cùng với sự hưởng ứng nồng nhiệt của bạn bè và công chúng trên khắp bảy tỉnh miền Trung đã trở thành một mối đe dọa cho chế độ.

Những quan chức bảo thủ của thành phố Non Nước và thành phố Xứ Dừa đã báo động về trung ương. Người ta đánh giá chuyến đi này là "một hoạt động bè phái có tính chất chính trị nghiêm trọng, lợi dụng công khai, tập dượt dân chủ, liên minh lực lượng để chống đối chế độ!!. "

Thế là trung ương đảng đã điện cho cấp ủy các tỉnh, thành trong cả nước thông báo tình hình trên để có biện pháp đối phó. Uỷ ban trung ương Liên hiệp Văn học nghệ thuật cùng gởi công văn và gọi điện thoại trực tiếp tức khắc đến các hội nhà văn các tỉnh để răn đe, ngăn chặn. Tỉnh ủy của thành phố Sương Mù khi được chỉ đạo của trung ương lập tức điện đuổi theo đoàn La Ban gọi Minh Hương và Hoài quay về kiểm điểm.

Tất cả đều không ngăn chặn được bước tiến của đoàn La Ban. Như Hữu Lần nói đùa "Ngày xưa, tướng đã ra ngoài biên ải có thể không tuân lệnh vua", tại thành phố Thơ, dù nhận được điện của tỉnh ủy thành phố Sương Mù, đoàn La Ban vẫn tiếp tục lên đường.

Ra thủ đô, đoàn La Ban đã đến văn phòng Ban bí thư trung ương đảng, đến các cơ quan trung ương như Ban tuyên huấn, Ban văn hóa tư tưởng, Bộ thông tin, ủy ban trung ương mặt trận, Uỷ ban trung ương Liên hiệp văn học nghệ thuật gặp những người lãnh đạo, trao kiến nghị và tuyên bố, công khai đấu tranh và bảo vệ những kêu đòi của anh em văn nghệ miền Trung. Chuyến đi của đoàn La Ba trở thành một sự kiện, bước đầu thống nhất nhận thức, liên minh lực lượng, mở đầu một cuộc đấu tranh cho đổi mới, công khai và dân chủ trên phạm vi cả nước. Tuy nhiên, trong tình hình cụ thể của thời điểm này, đó là một cuộc đấu không cân sức.

_________________

Tiếp theo Phần III