|
vơ công
liêm
LINH HỒN VÀ THỂ XÁC
Plato and Aristotle
School of Athens (1510–11) by the Italian Renaissance painter Raphael
Trong tư tưởng của Hy Lạp: linh hồn
(psyche) là những ǵ gây ra trong đời sống đưa tới một hiện hữu sống –is what
causes living things to be alive. Điều này đă để lại vô số câu hỏi được nêu ra
về linh hồn. Thể xác của chúng ta là một sinh khí sống động. Vậy th́ sinh khí đó
là cái ǵ ở tự nó cho một loại chứng cơ thể của con người hoặc nó là thứ toàn
diện hợp lư một cách khác biệt ? Nếu hiểu tự nhiên th́ linh hồn là một ‘thể
tính’ không thể chia cắt hay ḥa tan mà là một hợp nhất (united) tạo nên thể xác
đầy sôi nổi và hứng khởi. Cho nên chi cái chết là chết của thể xác, xác thịt ấy
tiêu tan để đi về với cát bụi; thế mà tự dưng cho thể xác là sống động hay coi
thể xác chỉ là cái vỏ bề ngoài của linh hồn ? Nếu nghĩ vậy là có một cảm thức
khác cho rằng ‘con người’ vẫn sống măi? Thời không c̣n chi để nói về thể xác
sống động? –the cessation of the body’s animation? Đấy là vấn đề gịữa hồn và xác
(soul and body) hay c̣n gọi là trí tuệ (mind) và thể xác (body) là hai phần quan
trọng của con người; tuy hai mà một; một sống c̣n và một tiêu tan.Thế nhưng; sau
cái chết, xác chết được tổ chức đ́nh đám, xây lăng, đắp mô để tỏ ḷng tiếc nuối
và mong mỏi được sống c̣n. Vậy th́ hồn đi về đâu giữa lúc này hay ‘hồn ai nấy
giữ’? Đó là nhận thức chủ quan giữa sống và chết và trở nên ngưng đọng trước một
vấn đề được nói đến.
Thời điểm của Plato có những câu trả lời khác nhau và coi đây như vấn đề của lẽ
sống. Trong tác phẩm của Plato đă cho thấy việc đầu tiên ông đặt vấn đề này,
không hẳn là quả quyết. Nhưng; quan điểm đó coi như một xác quyết vững chắc.
Plato luôn luôn đứng trên lập trường lư luận tư tưởng; đó là linh hồn, một thể
tính khác có từ trong thể xác con người. Thực vậy; ông là người thường ngó đến
như thể là một mô thức của lưỡng phân (paradigm of dualism). Sự ấy chính là hồn
và xác, là cơ bản khác thường chỉ có nơi con người, là đặc ưu của một động vật
sống trên hành tinh này, là một thực thể khác lạ. Quả thực; Plato không bao giờ
nghi ngờ những ǵ đă thốt ra. Thí dụ: khi tôi hỏi tôi là ǵ, là tự tôi, thực sự
là tôi. Câu trả lời dứt khoát: tôi là linh hồn của tôi / I am my soul hoàn toàn
khác với những động vật khác.
The death of Socrates by Jacques Louis David
Kể từ khi Socrates ở giây phút lâm chung, nói đùa như nhắc nhở với bạn ông rằng:
‘họ sẽ không chôn hắn mà chỉ chôn cái xác của hắn thôi’. Như thế chúng ta
thấy rằng Socrates tin nơi phần hồn hơn là phần xác. Nhưng; Plato bày tỏ những
ǵ xẩy ra một cách khác và có một vài đối kháng cho việc trả lời xa hơn khi hỏi
về linh hồn; đôi khi ông cho rằng linh hồn là một cái ǵ đơn giản tự nhiên,
trong lúc đó những trao đổi khác mà chúng ta t́m thấy sự đó rẽ ra nhiều ngả khác
nhau. Thực quả nó có một phần, phần đó có tính chất biến h́nh (metaphorically)
đă được mô tả cá tính riêng biệt của con người và con vật. Đôi khi coi đó là
việc cần thiết đối với linh hồn để tỏ ra năng lực của nó là suy tư và lư luận
–Sometimes what is essential to the soul appears to be its power of thinking and
reasoning. Nhưng; đôi khi nó lại là khả năng của động-lực-tự-có (self-motion).
Và; chính những luận cứ đó là một ư kiến biện hộ hay bao che cho tất cả và có ư
cho rằng linh hồn là bất tử. Như vậy nó có một sự liên đới của hồn và xác như
gắn liền vào nhau. Một đôi khi hiện ra như qui định của thể xác, một đôi khi tỏ
ra tuyệt vọng tợ như người tù khổ sai. Giữa hai trạng thái thuộc thể tính con
người, linh hồn trở nên chủ động trước hành động, thể xác là cái máy thi hành
theo mệnh lệnh của năo thức trí tuệ (mind), xác là cái thùng xe (body). Điều này
không có tính cương quyết cho là như thế này, thế nọ. Nói chung trong ư tưởng
của Plato đó là một kết hợp (uniting) qui tụ về phần hồn mà thôi. Ngược lại có
nhiều học giả nhắm vào mục đích này như một chứng cớ để khám phá những ǵ trong
tư tưởng của Plato, nhưng; nó rất khó để t́m thấy con đường đơn độc phát triển ở
đây; mà nó có nhiều phương hướng để suy ra trong những ǵ Plato nói tới và coi
nó như một sự tương quan gần gũi, liên đới lẫn nhau, nhưng nhớ cho sự này không
phải là lời dẫn chứng thiết thực; nó nằm trong phạm trù thuộc tư tưởng mà coi
như một biến h́nh.
Th́ ra; cái việc để t́m thấy hồn và xác có đơn giản hay phức tạp? Một trong
những thông điệp nổi tiếng của Plato có đặt vấn đề về
linh hồn /soul một phần
trong tác phẩm Cộng ḥa / Republic. Ông nói đại để như sau; ‘Coi như thể
xác là sinh khí, tôi đặt nó ở vị trí một kết hợp, nhưng tôi nắm giữ sự khác nhau
rơ ràng có từ nguồn cơn của năng động / As an animated body. I function as a
unity; but I contain distinct sources of motivation’. Giải cái sự này nghe ra có
phần siêu tưởng nhưng nó gợi cho ta một nhận thức thiết thực hơn, bởi; hồn nó
không có h́nh dáng đầu ḿnh và chân tay cho nên khó để ‘bắt chụp’ mà mượn qua
ngôn ngữ thể xác (body language) th́ may ra thấy được cái hồn đang chuyển động.
Để chứng minh một cách cụ thể bằng cách lấy h́nh ảnh của Plato là một con người
khát nước, người muốn uống nhưng sợ có lời quở trách, bởi v́ đ̣i uống có thể là
xấu tánh (ham uống) đối với Plato. (nêu ra lư do này không phải chỉ rơ vấn đề và
coi đó là tánh hư tật xấu của Plato) Bởi; nó nói lên được cái nhận thức ngăn
ngừa có từ linh hồn với một tinh thần tự trọng, nhận ra được của tốt và xấu,
sạch và dơ là đẩy thể xác thi hành mệnh lệnh. Thiệt ra đây không phải là chuyện
giản đơn cho một thể loại của đối kháng (conflict) mà đó là một cái ǵ dậy lên
(arises) có từ mong muốn mà ra để hành động hai điều trong cùng một lúc cho được
đầy đủ, tương xứng chỉ có một của nó mà thôi –in time adequate for only one of
them. Hơn nữa; đối kháng ở đây là nằm giữa hai cách thức khác nhau của cái gọi
là năng động / motivation với sống động / animation , bởi nó có một động lực
‘hữu cơ’ trong linh hồn. Thí dụ: ước muốn là đi tới cái ǵ tôi muốn ngay bây
giờ, không quan tâm những ǵ sẽ xẫy ra sau này; trong khi đó năng động kiềm chế
những ǵ đến có từ hiện thực hóa của những ǵ tốt và xấu vượt qua trong tôi. Đó
là nói tới lư do cho một đối kháng giữa ước muốn (desires) và muốn có (want) cho
những ai hài ḷng về nó và cũng có thể gây trở ngại cho nó về sau. Nhưng cái sự
đ̣i hỏi của ước muốn và muốn có khơi dậy từ linh hồn mà ra (!).
Sự tương phản giữa ước muốn ngắn hạn và lư lẽ phán đoán dài hạn đem lại là đủ
thấy sáng tỏ, nhưng Plato không t́m thấy một cách đầy đủ tương xứng như một
giải thích về tất cả cách hành xử nơi chúng ta. Cái đó là một phần đam mê, say
đắm thuộc về tinh thần. Nó làm cho khác biệt từ lư lẽ; bởi sự thật có thể là mập
mờ và chính điều này đem lại đối kháng đối với những ǵ ước muốn và muốn có. Ở
đây được coi là có một phần của linh hồn; nơi đây chúng ta t́m thấy sự cảm xúc
gần kề nhiều hơn là phức tạp và nhận thức hiểu biết là đáp lại hơn cả những ǵ
ước muốn, nhưng nó lại phản ảnh vào đó và có khả năng đưa tới lư luận.Trong tác
phẩm Cộng ḥa / Republic của Plato chức năng chính của lư thuyết có một phần nói
về hồn, nghĩa là bày tỏ của tốt và xấu (good and evil).Có lẽ; về sau Nietzsche
đă mượn nghĩa lư mà dựng nên tác phẩm Ngoài Tốt và Xấu / Beyond Good and Evil
(?) để tạo cho một cuộc đời sáng lán. Đấy là một trong những qui tắc lư lẽ phát
khởi từ linh hồn. Nguyên tắc lư lẽ là biện minh bởi nắm lấy sự tốt đẹp của tất
cả mọi người, tuy nhiên; điều đó đưa tới sự sai trái chức năng, nếu người ta qui
nạp vào tất cả . Dù rằng tinh thần và ước muốn là hợp lư đủ đưa tới đả thông,
nhưng; không phải dựa trên lư trí là đủ cho việc mô tả ở thể thức con người
–Spirit and desire are rational enough to communicate, but; not rational enough
to be depicted in human form. Nh́n dưới lăng kính của Plato đă để lại những vấn
đề cho hồn và xác, khó để đả thông tư tưởng khi mà người ta nh́n linh hồn gần
như ‘thánh linh’, bởi; linh hồn không chết mà nó trở nên bất tử. Trong tác phẩm
Cộng ḥa / Republic là lư lẽ biện minh, đúng ra nó tùy vào vị trí, vai tṛ đó là
linh hồn là một hợp nhất đơn giản. Về hai mặt lư luận cho thấy yêu sách là linh
hồn bất tử th́ đó là điều bất khả thi nếu nó là lẽ tự nhiên th́ sự ấy là ghép
lại cho thiêng liêng thêm. Chính yếu tố đó mà các tôn giáo tin vào linh hồn như
kiếp sống về sau của cái chết, thậm chí người ta suy tôn để thần thánh hóa có
khác ǵ nhân vật Phaedo (78b-84b) trong tác phẩm Cộng ḥa của Plato.
Nền móng tư tưởng là đặt nó trong một cấu thành của phân biệt, nghĩa là làm cho
khác biệt và cái phần đó không tan chảy hay ḥa nhập vào một nơi nào khác. Trong
Cộng ḥa; từ khi xẫy ra những cuộc tranh luận, nó vẫn có niềm tin và hy vọng cho
thấy điều đó có thể là một điều ḥa hợp lư. Thời lời nói ‘nó thực tự nhiên / its
true nature’ của Plato như một xác quyết. Thế th́ những ǵ làm nên linh hồn ngay
cả rẻ ra từng phần là rơ ràng có hai phần của hồn và xác. Sự đó là biểu hiện của
linh hồn –It is the soul’s embodiment, nếu đem ra lư tài đây đó, đó đây th́ trở
nên một đối kháng khác trong định nghĩa về nó; linh hồn chính nó không tác động
bởi nó không chia ra hai mà nó dậy lên từ một hiện hữu tồn lưu như sinh khí làm
sống lại thể xác –the soul itself is not affected by division which arise from
the nature of our existence as animated bodies. Nếu nói rằng linh hồn là thực sự
tự nhiên (soul’s true nature) thời cái sự đó không hẳn đúng cho thể xác; chỉ có
Socrate tin vào điều đó cho là hồn lià khỏi xác và đó là sự sống c̣n của
Socrate. Vậy th́ tin theo Socrate hay tin ở chính ḿnh. Đó là vấn đề đặt ra hôm
nay.
Trí tuệ hay thể xác; nói chung là của con người. Một trong hai thứ không có th́
không ai gọi là con người; mà trong con người tâm năo là cơ cấu nồng cốt để có
con người. Tâm năo là sinh lư của thể xác nhưng lại nằm trong dạng
‘metaphorically’ dạng gần như ‘h́nh-nhi-thượng-học’, không thấy được, c̣n diễn
tả theo khoa học văn chương là ‘tàng tích’ hay rộng nghĩa là ‘tàng h́nh’ nhưng
theo vật lư học hồn là ẩn tàng trong dạng thức vô h́nh, nó xuất qủy nhập thần,
ba hồi có bốn hồi không. Freud cho cái vô h́nh đó là tâm bệnh; đó là nói theo
lối ‘chơi-chữ’, nhưng; thực tự nhiên của tâm là ‘thức’ nó đi từ tâm tới năo ḥa
nhập để dậy lên gọi là nhận-thức (triết lư nhà Phật cho là thức-mặc-na hay
a-lại-gia-thức) tức là hồn thiêng. Đó là lư luận đa phương, nhưng; Plato có
chiều hướng nghịch lư giữa linh hồn với thể xác; trong sự miêu tả về tâm lư đời
sống (psychological life) và truy lung về nhận biết ông thường bắt gặp ở đây như
là thúc đẩy giành lấy, luôn luôn ở thế bất lợi của thể xác. Đây là lư do tại sao
ư tưởng của Plato đă bị kháng cáo trong các giáo đường, có nghĩa rằng linh hồn
không c̣n thiêng liêng để thờ phượng.
Như vậy cho chúng ta thấy, tư tưởng; đó là hồn, là không c̣n một cản trở nào đến
thể xác. Trong một vài thông điệp khác của Plato nói về nhận biết là một ư thức
nghịch lư của hồn và xác, tức nghịch lư giữa cảm thức và linh hồn; cảm thức đó
cho chúng ta những tín hiệu khác nhau, nhưng; linh hồn là một ‘kích thích tố’
không những nhận mà c̣n là tiến tŕnh của tín hiệu, nhưng phản vào đó và vượt ra
khỏi đó –to reflect on it and go beyond it.
Trong tác phẩm Cộng ḥa linh hồn đă
được t́m thấy là cảm thức cho một sự tương trợ lẫn nhau. Linh hồn theo nghĩa ở
đây là những ǵ chúng ta có thể gọi là trí tuệ hay là
nhận thức, nhưng nhận thức
hoàn toàn khác biệt có thể có từ một liên kết nào đó mà gây nên cảm thức. Bất tử
của linh hồn là ngụ ư từ chỗ có thể xẩy ra tợ như nhau bởi nó không thay đổi,
vững chắc và một chủ thể đơn giản; chủ thể của tư tưởng trong sáng và hiểu biết.
Đúng ra; Plato mở ra hai phương hướng khác nhau trong cùng một tư duy là những
ǵ như một đối kháng với thể xác, đó là ngoài những ǵ kinh nghiệm giác quan có
thể bao che hay cung cấp vào đó. Có điều là Plato luôn nghĩ rằng linh hồn và thể
xác là cơ bản nồng cốt không giống trạng thái nguyên vẹn và ông đă có những suy
nghĩ khác hơn, một phương hướng sáng chói mang ra hết ở đây; mặc khác nhấn mạnh
vào năng lực của linh hồn như đưa đường dẫn lối cho thể xác. Điều này được chú ư
như chủ nghĩa lưỡng phân plato (Platonic dualism).
Theo ư niệm của Plato về tự nhiên của linh hồn không nhứt thiết là vững vàng, ở
đó chúng ta t́m thấy những h́nh ảnh khác nhau và khoảng cách tương quan giữa
linh hồn và thể xác như Plato đă đề xuất./.
VƠ CÔNG LIÊM (ca.ab.yyc. Đầu tháng 10/2020)
* Plato: Triết gia Hy Lạp (429 BCE -348/347 ở Athens Hy Lạp)
* Socrates: Triết gia Hy Lạp (Sanh: Alopece-Chết 399 BC)
SÁCH ĐỌC:
- The Republic (Plato) by Benjamin Jowett. Independently Pub. 2019.
- Symposium (Plato) by Alexander Nehamas & Paul Woodruff. Hackett Pub. Company
1989.
- Five Dialogues (Plato) by G. M. A. Grube. Hackett Pub. Company 1981
- The Banquet (Plato) by Percy Bysshe Shelley. Pagan Press. Provincetown USA
2001.
- Plato On Love: Lysis/Symposium/Phaedrus/ and Republic laws by C.D.C. Reeve.
Hackett Pub.Company 2006.
art2all.net
|
