|
HÀ NỘI, BƯỚM TRẮNG
Ngày được ra tù, lúc rời trại giam Tân Lập tôi chỉ mang theo hai bộ quần áo và một gói giấy cột chặt thư từ của gia đ́nh đă cất giữ trong sáu năm. Xuống bến đ̣ Ngọc, thuyền máy đi ngược lên ga Ấm Thượng khoảng gần hai tiếng đồng hồ. Nhà ga cách cái làng nhỏ ở gần đó một cây số. Bữa ăn trưa qua loa, v́ không ai đói. Bánh ḿ hấp, gạo, nếp trại cấp cho đi đường, những người được về đều cho hết anh em c̣n ở lại. Mỗi thứ, một tấm ḷng. Ga xép không đến nỗi ǵ heo hút lắm. Những năm chiến tranh cũng như bây giờ, hệ thống giao thông ngoài miền Bắc chủ yếu là xe lửa. V́ vậy, nên chuyến tàu mỗi ngày từ trên các vùng mạn ngược về dưới xuôi lúc nào cũng ngổn ngang gồng gánh, đông đúc khách hàng. Hôm ấy, phải đợi tàu. Ngồi trong quán nước tṛ chuyện với bạn bè khá lâu, một ḿnh tôi đứng dậy. Nắng đang trôi lơ lửng, vài con chim soải cánh bay ra phía cánh đồng, bên kia xa nữa là núi. Tôi theo lối đi, bước qua nhiều mô đất lên nền cao, sau đó lang thang quanh khu nhà ga. T́nh cờ, tôi gặp một cô gái đang đọc sách. Tôi vẫn yên lặng, đến một lúc cô gái nhận ra có người đứng sau lưng, bên cạnh ḿnh. Cô ngước lên, nh́n tôi bằng cặp mắt ái ngại. Tôi xin phép hỏi tên cuốn sách, cô không trả lời nhưng lật trở lại rồi mở rộng tấm b́a. Ngay đó nh́n thấy tôi liền nói với cô rằng, đó là một nhà văn xưa rất nổi tiếng. Cô gái nh́n lại tôi, có vẻ hơi ngạc nhiên. Rồi bắt đầu nói chuyện với cô, dần dần tôi cũng nhớ rơ về những điều đă học trong những năm tháng cũ ở nhà trường. Nhích người qua một chút, với nụ cười dễ dăi và vui vẻ, cô gái mời tôi ngồi xuống. -Cô vẫn c̣n đi học. -Vâng. Ông làm giáo viên ? -Không, đâu cô. Tôi mới được tha về. -À, ông bị đi cải tạo ? -Đúng. -Hết bao nhiêu năm, ông ? -Hơn sáu năm. -Ông được về, chắc gia đ́nh mừng lắm. -Cám ơn cô, tôi nói. Ở miền Nam, ngoài này cô đă vào trong đó chưa ? -Em chưa vào, cô gái cười nh́n tôi qua cặp mắt chợt sáng. -Hôm nay cô về Hà Nội, phải không ? -Không, em đến ga Phúc Yên thôi. -Tôi lại nghĩ, cô đang học ở đó. -Vâng, em học ở đó, nhưng hôm nay là về quê. -Về tới Hà Nội, xa không cô ? -Có tàu nhanh về dưới đó sớm hơn. Nhưng tàu chợ, cũng đến hai ba giờ sáng. Bỗng nhiên, vừa nhắc xong th́ đă nghe có những tiếng c̣i tàu rúc lên, rồi bắt đầu từng hồi nối nhau, vọng từ xa, mỗi lúc nghe như đang đến gần. Đứng lên, cô gái gấp cuốn sách cho vào túi xách đeo lủng lẳng một bên, phần tôi, nói vội vàng câu chào xong gấp gáp chạy về chỗ tập trung. Vẫn nghĩ đây là một kỷ niệm nhỏ , vui vui, v́ thế khi trở về lại trên một lối đi c̣n thấp thoáng chiếc nón vải, h́nh ảnh của cô gái vừa quen tôi là một buổi chiều đang c̣n nắng ấm. Ngừng đón khách khá lâu, tàu mới chuyển bánh. Nơi đây ra đi, cũng là khởi sự ngày trở về. Ḷng tôi tràn đầy nỗi vui, rồi thốt nhiên mừng rỡ như ư tưởng đang có trong tôi là một cậu bé lạc loài, sau bao nhiêu năm đi học xa nay được trở về quê, và lúc này đây đang đứng bên cạnh bà ngoại hănh diện đọc cho bà tôi nghe một bài học thuộc ḷng Sung sướng quá giờ cuối cùng đă hết Đoàn trai non hớn hở rủ nhau về Chín mươi ngày nhảy nhót ở miền quê Ôi tất cả mùa xuân trong mùa hạ Một nét mặt trăm tiếng cười rộn ră Lời trên môi chen chúc nối ngh́n câu Chờ đêm mai sáng sớm bước lên tàu Ăn chẳng được ḷng nôn nao khó ngủ Trong khoảnh khắc sách bài là giấy cũ Nhắc làm chi thầy mẹ đợi em trông Trên đường làng huyết phượng nở thành bông Và vườn rộng nhiều trái cây ngon ngọt. Bà ngoại rất vui mừng, lập tức khen đứa cháu giỏi quá. Nhưng già rồi, bà thực t́nh không hay biết đứa cháu vẫn chưa thuộc hết bài, hẳn c̣n thiếu đoạn chót nữa. Kiểm soát lại có khi c̣n thiếu sót Rương chật rồi khó nhốt những niềm vui Tay bắt tay trong giây phút bùi ngùi Các bạn hỡi ngày mai đầy ánh sáng. (Xuân Tâm) Thực ra, đó chỉ là tưởng tượng, và tôi cũng biết bà ngoại mất đă lâu. Trong những lá thư miền Nam gởi ra, mỗi lần em gái tôi viết cũng cho thấy sự rụt rè, ấp úng, v́ không thể dám nói hết những ngày đang khó nhọc. Bà ngoại mất, lúc ấy, tôi đă chuyển trại ra miền Bắc được hơn một năm. Tôi cũng không nhận được tin d́ Khánh, nay tha hương nơi một xứ nào không biết nữa. Mỗi năm, trong sự hối thúc từ những tiếng trống trường vang dội, vang âm một giọng đọc những bài chính tả lại được h́nh dung để nhớ ra một mái tóc bạc, khu vườn cây trái, ở xa bên kia bờ ruộng là ḍng sông, con đê, buổi chiều đứng trước ngơ cổng tôi trông thấy vạt áo nâu của mẹ tôi đang gánh gạo trở về. Buổi chiều đang mờ dần, núi đồi, đồng ruộng trở nên yên tĩnh và con tàu vẫn đều nhịp lầm lũi trong gió đêm. Tôi đưa hai bàn tay chụm lại che ánh lửa que diêm để giúp người bạn mồi điếu thuốc. Khi que diêm tắt ngấm, ẩm ướt, khuôn mặt của người bạn tôi không c̣n rơ nữa. Vào lúc này có mưa từng hạt nhỏ văng dọc theo con tàu. Tôi ngồi thụt lùi xa cánh cửa một chút, hai cánh tay khép, người thu gọn trong chiếc áo khoác ngoài vừa đủ ấm. Rồi con tàu trôi nhanh, bắt đầu tôi cố dỗ giấc ngủ. Trong giấc mơ tôi thấy ḿnh đứng trên đồi cao nh́n xuống trông thấy cảnh tượng một ngôi làng trong lửa cháy, điêu tàn v́ chiến tranh. Nhưng giấc ngủ mới chập chờn, vừa bàng hoàng chợt thức tôi ngó thấy nơi phía xa hiện lên những bóng sáng của ánh đèn đường. Xe lửa rúc lên những hồi c̣i, tốc độ đang lao nhanh, bỗng hăm thắng lại từ khúc rẽ qua lối ṿng cua trên đường ray, nơi này có bóng một người công nhân bẻ ghi đứng phất cờ làm hiệu lệnh. Rồi, cả đoàn tàu bắt đầu chậm lại và từ từ tiến vào ga. Tôi vừa trông thấy tên ga Phúc Yên lúc tàu ngừng. Từ các toa, hành khách vội vàng chen lấn nhau, ồ ạt xuống ga. Tôi bỗng nhận ra cái bóng dáng nhỏ bé của cô gái đang lẫn trong đám đông đi về phía cổng cửa. Ở cách xa, tôi không thể gọi lớn tên được. Cô gái tên Hà, và tên cô khiến tôi nghĩ đến Hà Nội, đó là một thành phố vẫn c̣n nằm trong trí tưởng tượng của tôi. Tuy nhiên, một niềm vui cho tôi lúc nh́n theo bóng dáng cô gái, cứ tưởng như ḿnh có quen biết cô lâu rồi, và hai chúng tôi nên có một ngày gặp lại nhau. Chỉ một t́nh cờ như hôm nay thôi, tôi sẽ nhớ ra được những câu thơ hay đẹp và rất cảm thông với nỗi buồn T́m đâu thấy một bàn tay Cho tôi sống lại một ngày Có nắng vàng Paris Có heo may Hà Nội (Người Sông Thương) Tàu chỉ ngừng hai mươi phút đỗ khách và lấy nước, rồi cất lên tiếng c̣i, chuyển bánh. Trong toa xe, ánh sáng những ngọn đèn như đang di chuyển, lan tỏa rộng, có khi lại rơi xuống vương răi trên hành lư, đồ đạc của hành khách. Mới qua nửa đêm, mọi người c̣n yên sâu giấc ngủ. Tôi không cố dỗ giấc ngủ trở lại nữa, mà ngồi thức, mắt cứ chăm chú nh́n ra ngoài. Thỉnh thoảng tôi trông thấy Hà Nội trên cột trụ cây số. Và rồi, nó biến nhanh khi ḿnh ngoái đầu muốn nh́n lại. Ư nghĩ đó, đột nhiên tôi như có một cảm giác là thành phố đang mang mang một mùa gió lạ trở về. Tôi chợt nghe ḿnh nhắc đến An. Ngày hôm ấy ra đi, An mới bốn tháng tuổi. Khi từ giă, tôi bồng An trên tay, cố gắng nh́n gương mặt An để nở một nụ cười. Nhưng lúc ấy, An chợt hiểu bằng linh cảm, cô bé vùng vẫy lấy hai tay đánh thật mạnh vào mặt tôi. Tôi nh́n vẻ mặt và hai cánh tay giận dữ của An liền quay mặt đi để giấu ḿnh đă khóc. Vậy rồi, một người biết rơ An hơn ai hết là Hồng, vợ tôi. Giữa tháng mười năm ngoái, Hồng có ra thăm tôi. Vất vả hơn ba ngày đi tàu từ trong miền Nam ra, đến Hà Nội đă quá nửa đêm nhưng cũng may t́m ra được chỗ ở nhà người quen. Người này là bà Diệp, thím tôi. Chú tôi mất hồi đi kháng chiến, sau này, thím lấy chồng khác nhưng thím vẫn c̣n liên lạc với người thân bên nhà chồng. Chú tôi và thím có đứa con trai nhỏ, theo thím ra miền Bắc lúc em mới lên bốn tuổi. Người chồng sau của thím là sĩ quan hải quân thường đi theo tàu viễn dương, và hai người có ba cô con gái. Hôm Hồng đi thăm tôi, có cô gái út của thím là Hiền đi theo. Khi gặp Hiền, tôi có chút bỡ ngỡ trước khi nhận biết cô là em gái của ḿnh. Trong nhà thăm nuôi, buổi chiều không chỉ có nắng ấm áp, mà lúc đó, tôi có được bữa cơm ngon cùng với vợ và em tôi. Lúc thấy Hồng mỉm cười nh́n tôi, rồi cặp mắt hoen đỏ, nàng khóc, tôi chợt nghĩ rằng ngày mai ḿnh được trở về. Chúng tôi có được ba tiếng chuyện tṛ, rồi chia tay. Lúc ấy, có một chút an ủi khi nàng nói với tôi rằng, An luôn ở bên nàng và luôn có sự che chở của nàng. Biết đâu lúc này, tôi h́nh dung ra được gương mặt của An qua bóng dáng cô gái tôi đă gặp lúc đợi tàu đến và lúc này đây cô đă rời khỏi tôi, và hôm nay là một ngày cô về quê, c̣n tôi về Hà Nội. Những cột cây số in dấu và tên Hà Nội mỗi lúc hiện ra một nhiều, có khi trải dài và thật xa trên con đường mà tốc độ con tàu đang rất nhanh. Hà Nội đă làm tôi háo hức, tưởng như ḿnh chuẩn bị xuống bất cứ một nơi đâu nếu tàu muốn ngừng. Ngồi bên cửa toa xe, tôi vẫn tỉnh táo, và rất là hạnh phúc khi tḥ đầu ra ngoài nghe gió mát rợi, mùi vị hương đêm ngây ngất, ánh sáng của trăng đang phủ xuống gần mái tóc. Bất giác, tôi nghĩ ra rằng ḿnh vừa hái một nụ cười của An tươi như bông hoa nở. Tàu lại rúc lên một hồi c̣i dài nghe rộn ră. Sau đó, người tài công đă buông rời chân ga cho giảm tốc độ. Tôi đang nh́n thấy tên nhà ga, cùng khung cảnh bên ngoài xuất hiện cứ trải rộng và rất gần với mắt tôi. Đây là ga Đông Anh. Giống như những chặng dừng các ga trước, hành khách xuống ga lại ồn ào, chen lấn, vừa gọi nhau ơi ới lúc di chuyển hàng hóa của họ c̣n bày ngổn ngang. Đông Anh là một huyện ngoại thành Hà Nội. Vậy th́, Hà Nội không c̣n xa. Đến lúc này, trong toa chúng tôi, hành khách cũng đều thức dậy và chuyện tṛ với nhau. Tôi nh́n lướt qua gương mặt một vài người và có đôi chút suy nghĩ không về chính họ mà về mảnh đất miền Bắc, ở đây, dù thế nào tôi cũng đă trải qua cuộc đời tù hơn bốn năm, và cũng mảnh đất này, h́nh ảnh những cuộc chiến tranh và những cuộc chia ly thầm lặng, đau buồn với xứ sở, với quê hương làm tôi nghĩ ngợi nhiều. Ở ga Đông Anh, tàu không dừng lâu. Sau một tiếng c̣i ngắn, lại chuyển bánh và có lẽ v́ đă gần tới Hà Nội nên con tàu đang chạy rất thong thả . Rồi qua hết ga Đông Anh, lại đến ga Gia Lâm. Khi vào ga này, tàu chạy rẽ vào lối đường phụ, sau đó ngừng. Tôi nghe loáng thoáng tiếng các nhân viên nhà ga trao đổi nhau, và tôi hiểu được, ngừng bên phía lối trái bên này là để đợi tránh tàu ngược. Có được thời gian nghỉ, tôi và một vài bạn nữa xuống tàu đi bộ thư giăn, t́m quán hàng mua nước uống, ăn quà vặt, vừa để mắt quan sát thực tế khung cảnh nhà ga, và ở ga này, tôi lại nhớ lúc tàu ngừng vào nửa đêm trong một chuyến đi từ Hải Pḥng lên vùng núi Tây Bắc. Tôi không chỉ nhớ rơ tên nhà ga, mà c̣n nhớ cả một vùng ánh sáng đèn Hà Nội từ bên này nh́n qua. Gia Lâm c̣n là ga cơ xưởng và kỹ thuật. Trong lúc ngừng đợi tránh tàu ngược, có một toán chuyên viên đang đi kiểm tra lại từ phía đầu đến hết các toa xe nối đằng sau. Thỉnh thoảng bên này, tôi lại đưa mắt nh́n sang Hà Nội ở bên kia. Tôi thấy cái bóng chiếc cầu Long Biên nhưng không thấy được con sông Hồng. Và, tôi sẽ được thấy con sông lớn rộng này khi tàu đi qua cây cầu để vào ga Hà Nội. Đúng nửa giờ nằm đợi, lúc tàu ngược vừa đến, mới ngừng chưa được một phút th́ bên tàu chúng tôi chuyển bánh. Trong tôi, bắt đầu dậy dàng lên một nỗi háo hức, vừa rộn ràng với niềm vui. Tôi tḥ đầu ra ngoài cốt để được nh́n thấy quang cảnh rơ hơn, nhất là được nh́n thấy con sông Hồng lớn rộng. Tàu không chạy chậm, cũng không nhanh, tôi cảm nhận ra được vẻ nhởn nhơ khi nghe nó kéo dây cót không ngừng bằng những hồi c̣i dài nghe thật là bồn chồn, tưởng như tâm trạng của nó cũng là chính ḿnh đang rộn ràng, mong đợi. Bây giờ con tàu đă lọt vào cây cầu Long Biên và đang vượt qua sông Hồng. Tàu không chạy nhanh, mà hết sức là thong thả, nhẹ nhàng. Với tôi, một cảm xúc hết sức lạ thường thế nhưng không thể tự ḿnh diễn tả. Tôi đưa mắt nh́n cảnh trí mở rộng, trăng sáng rất mênh mông, nước sông Hồng đang rào rạt chảy, và cũng đang lùa nhanh từng đợt sóng vỗ mạnh lên chân cầu. Tôi ra vẻ lơ đăng, vừa bỡ ngỡ lạ lùng nhưng thực sự hết sức chăm chú, và suy nghĩ. Tôi cúi nh́n xuống sâu, rất sâu vào ḍng sông. Tôi có ư muốn nhận ra những điều ḿnh đang suy nghĩ, nhưng không thể có được. Những nhịp c̣i, những hồi c̣i cứ vang vọng lên, buông lơi một cách nhẹ nhàng, thế nhưng tôi vẫn chưa trông thấy Hà Nội, giờ đây nếu thấy cũng chỉ có một cây cầu và một con sông. Bỗng nhiên, tôi cố nhô đầu ra ngoài xa, vừa đưa bàn tay chạm lướt nhẹ lên những thanh cầu. Hết sức ngạc nhiên, chính sự bất chợt này cho tôi t́m ra được ư tưởng mới của một ngày vui với Hà Nội đang trông chờ. Dũng thốt nhiên thấy quả tim đập mạnh; chàng nghĩ đến cái vui sướng một ngày kia, một ngày xa xôi lắm và không chắc có c̣n không, lại được gặp mặt Loan, người của quê hương cũ, người của tuổi thơ mà chàng biết không bao giờ có thể quên. Dũng nhớ lại cái vui sướng đầu tiên khi biết ḿnh yêu Loan bốn năm trước đây. Một buổi sáng đi chơi về nh́n qua vườn, chàng thấy sân bên kia có tấm áo lụa trắng c̣n mới nguyên phơi trên dây thép gió đưa bay tha thướt trong nắng. Chàng lấy làm lạ nh́n tấm áo một lúc lâu rồi sực nghĩ ra: -Loan ở tỉnh đă nghỉ học về. T́m ra được điều ấy, chàng lấy làm ngạc nhiên sao ḿnh có thể vui sướng đến như thế; chàng đứng lặng người đi ít lâu và từ lúc đó chàng biết rằng trong đời đă có một người yêu... (1) *
Tàu tiến vào ga Hàng Cỏ, ngừng lại. Những ǵ tôi ước mong những điều muốn nói, muốn nghĩ về Hà Nội, giờ đă lắng dịu xuống. Đêm vẫn chưa qua hết, kim đồng hồ nhà ga mới chỉ hơn ba giờ sáng. Xuống tàu, cùng với tư trang xách tay chúng tôi tập trung một chỗ ở phía kho hành lư. Sau khi điểm danh lại đủ , quản giáo Quang bảo chúng tôi chờ, anh đi vào ga, ở đó cũng lâu đến nửa giờ mới trở ra và báo tin cho chúng tôi biết là tàu Thống Nhất II, Hà Nội đi Sài G̣n 8 giờ đêm nay mới khởi hành. Vừa hay biết vậy, chúng tôi ai cũng vui, v́ có được một ngày với Hà Nội, dù ở bên trong hay được ra bên ngoài ga. Rồi không chỉ riêng ḿnh tôi, mà nhiều anh em cũng lại muốn hỏi một ngày đợi chúng tôi có thể ra ngoài phố Hà Nội đi chơi được không. Quang có hơi nghĩ ngợi, chưa trả lời ngay, nhưng bảo chúng tôi chờ. Ngay đó, anh đi ngược lên, vào văn pḥng chính của nhà ga. Và, đợi đến nửa giờ sau anh mới trở lại, vẻ mặt vui làm chúng tôi mừng. Một giọng thân t́nh, Quang nói: -Đến sáng, cho các anh ra phố chơi nhưng hăy nhớ trở về ga, trước bảy giờ tối. Chúng tôi cùng reo vui, vừa nói lời cám ơn. -Nhưng hăy c̣n sớm, các anh nghỉ đi, Quang lại tiếp lời. Rồi không biết đi đâu, và cũng không cảm thấy buồn ngủ nên anh em chúng tôi ngồi tụ lại hàng hiên ngoài kho hành lư, hút thuốc, chuyện tṛ, nhắc nhở đến những người bạn quen thân cùng tổ, cùng đội. Riêng tôi, có một nỗi xao xuyến mong chờ một ngày được tận mắt nh́n thấy Hà Nội. Hôm nay, thực sự là một ngày đổi đời của tôi. Tôi mơ tưởng Hà Nội, v́ rằng, tôi đă bị mê hoặc bởi trí tưởng tượng và hơn đâu hết, Hà Nội là một thành phố của văn chương. Thời gian chờ sáng có vẻ chậm và lâu. Trong anh em có nhiều người buồn ngủ, nhưng tôi vẫn thức, rồi đứng lên rảo bước bên ngoài mái hiên mắt vừa quan sát cảnh sinh hoạt trong nhà ga, vừa nh́n ra ngoài phố để t́m một vài con đường và nhà ở của Hà Nội. Sáu giờ sáng, quản giáo Quang trở lại. Anh hỏi: -Các anh muốn ra phố giờ này chưa ? -Dạ muốn lắm. -Vậy, đi theo tôi. Xếp gọn túi xách, ba lô, ḥm rương một nơi trong kho hành lư, hết sức là vội vàng chúng tôi cùng đi theo quản giáo Quang ra cửa ga. Hà Nội trước mắt tôi là nhà ở và con đường chạy ngang qua trước mặt nhà ga. Bên trong cũng như ở ngoài, dân chợ trời đang giáo giác t́m kiếm khách hàng lạ để mua bán, đổi chác. Trong chúng tôi, có một số anh em c̣n giữ quần áo tốt, đồng hồ, bút máy, vàng nữa, đă bán liền được ngay lúc vừa trao đổi giá với dân chợ trời. Nhưng dân chợ trời ngoài này cũng ghê gớm lắm, bạn mà hay nóng tính, lạng quạng không giữ lời dễ ăn dao như không. Tôi vốn nhút nhát nên cố tránh việc buôn bán ở ga. Ngày trước, gia đ́nh tôi ở gần nhà ga Quảng Trị, và thuở niên thiếu, hai ngày nghỉ học cuối tuần thường hay tên tàu bán hàng quà cho hành khách để có thêm chút tiền phụ cho mẹ , giờ đây chỉ là một thoáng nhớ, nhưng không có ư mong hồi tưởng lại với thời gian. Vừa ra khỏi ga, anh em vội tan hàng, biến mất. Tôi rất yêu Hà Nội và muốn đi xuống phố ngay nhưng bụng đang đói, nên cùng với vài ba bạn nữa kéo nhau vào tiệm phở quốc doanh trước nhà ga, mỗi đứa ăn một tô lớn. Tôi có hơi ngạc nhiên khi thấy người bán phở cứ múc xong mỗi tô, là bỏ thêm vào tô một chút bột ngọt. Và cũng không giống như trong miền Nam, vào tiệm ăn vừa kéo ghế là có người phục vụ đem menu tới, ngoài này phải mua vé, trả tiền, sắp hàng đứng chờ để nhận phần ăn. Ngồi chung bàn, trong bữa ăn sáng chúng tôi tṛ chuyện với nhau, vui cùng thấy vui, nhưng lo âu khi nghĩ đến ngày trở về với gia đ́nh bằng cách nào để t́m được việc làm, để có được cuộc mưu sinh hàng ngày. Ngồi không lâu, xong bữa ăn chúng tôi cùng đứng dậy rời bàn, rồi sau đó, mỗi đứa tự đi chơi theo ư thích của ḿnh. Tôi dừng bước hỏi người đi đường, và theo chỉ dẫn, tôi bắt đầu xuống Hà Nội bằng lối đi trên phố Trần Hưng Đạo. Phố này c̣n có cái tên khác nữa là là Hàng Lọng. Tôi đi bộ một ḿnh, lúc này, có chút hơi gấp gáp v́ mong được thấy rơ hơn quang cảnh phố chính ở ngay giữa Hà Nội, nơi đó chính là Hồ Gươm. Số tiền trại cấp phát cho mỗi anh em không đồng nhất, v́ khi tới ga B́nh Triệu ở Sài G̣n, có anh em ở thành phố, có anh em đi về các tỉnh xa gần. Riêng tôi, được nhận 20 đồng của trại cấp phát. Số tiền này là 15 đồng tiêu dọc đường qua hai ngày đêm trên tàu và 5 đồng tiền đi xe từ ga về đến nhà. Phố Trần Hưng Đạo trồng nhiều cây, vỉa hè hai bên và giữa ḷng đường tương đối rộng. Buổi sáng sớm c̣n yên tĩnh, không có nhiều xe cộ hay đông người đi trên đường và tôi cũng chưa thấy bóng dáng chiếc tàu điện như thế nào. Con đường phố dài và vắng, thỉnh thoảng nghe vọng lên tiếng một người bán hàng quà rồi mất hút, ch́m khuất ở một nơi nào khác. Tôi không nghĩ ǵ mấy về con người Hà Nội lúc này, mà chỉ nghĩ đến Hà Nội là một thành phố như thế nào và cảnh sinh hoạt về đô thị nơi này ra sao, nếu so sánh, có khác chi nhiều với Sài G̣n và các tỉnh ở miền Nam. Trong tôi, Hà Nội thuộc về kư ức th́ tôi có, không chỉ sơ sài thôi mà lại rất dồi dào. Hà Nội của tôi qua sách vở là thời văn học tiền chiến, thời trong tiểu thuyết của Tự lực văn đoàn, và cũng là thời hưng thịnh của văn chương và báo chí. Năm 1954, đất nước chia cắt, Hà Nội được mang theo cùng với những người di cư vào miền Nam, và dù ở Sài G̣n xa Hà Nội cả hơn ngàn cây số, nhưng Hà Nội vẫn luôn là một bối cảnh được xây dựng trong rất nhiều tác phẩm tiểu thuyết của các nhà văn ở miền Nam. Tôi t́m thấy không khí Hà Nội trong tiểu thuyết Bếp Lửa của Thanh Tâm Tuyền. Tôi yêu thích những con phố, những cơn mưa Hà Nội, và nhà văn Nguyễn đ́nh Toàn c̣n có tác phẩm Áo Mơ Phai viết nguyên vẹn về Hà Nội trước ngày có hiệp định chia đôi đất nước. Ở Sài G̣n, các tạp chí Sáng Tạo, Văn, Văn học, Bách Khoa cũng luôn làm những số báo đặc biệt rất hay về Hà Nội. Vậy th́ Hà Nội tôi đang về đây là một thành phố tôi vốn đă có trong văn chương giờ, bây giờ, nhận thêm một thực tại hiển hiện trong cặp mắt của chính ḿnh để t́m hiểu rơ, và ghi nhận một cách khách quan. Cho dù đi bộ, nhưng tôi không gấp gáp và ước tính thời gian của ḿnh c̣n được ở Hà Nội bao lâu. Bỗng nhiên, tôi đứng khựng lại. -Này, ông anh cái đồng hồ có bán không ? Tôi hết sức ngạc nhiên thấy ḿnh đứng trước ba người, mỗi người đều có túi xách đeo vai. Ngập ngừng, tôi nói: -Cũng bán, nhưng mua thế nào ? -Th́ ông anh cho xem đồng hồ đă ? Tôi bước tới gần cô gái, lật nghiêng cổ tay cho cô xem chiếc đồng hồ của tôi. -Đồng hồ tự động, có cửa sổ, nghe cô. Vừa vui trong giọng nói, vừa nở nụ cười cởi mở, cô ta bảo tôi: -Th́ tháo ra xem, ông anh sợ mất à. -Không phải đâu, tôi đáp lời và có chút lo ngại. Nhưng rồi, tôi cũng tháo chiếc đồng hồ ra khỏi tay đưa cho ba người xem. -Sáu chục, muốn lấy th́ đưa tiền cho tôi. Người thanh niên lên tiếng: -Ông anh nói giá cao quá. Cô gái tiếp lời: -Vừa giá ông anh ạ, cho chúng em c̣n mua đi bán lại. -Đồng hồ tốt, không đắt đâu. Tôi cầm lại chiếc đồng hồ, định trở gót. -Ba chục được không ? -Không đâu cô. Tôi b́nh thản dời bước. Tiếng cô gái hỏi: -Thêm một chục nữa nghe. Tôi hơi phân vân, rồi quay trở lại. -Thôi được, bán cho cô. Cô gái mở ví ra lấy tiền trả. Tôi không nói ǵ thêm, và cũng không c̣n cảm thấy lo sợ nữa. -Ông anh đang tính đi đâu vậy ? -Tôi mới đến Hà Nội, giờ đi phố chơi. -Ông anh ở miền Nam ra. -Cô nói đúng. Hồ Hoàn Kiếm xa đây không cô ? -Qua bốn ngă tư nữa, rồi rẽ trái. Tôi nói lời cám ơn xong dời bước. Vừa mới bán được chiếc đồng hồ, trong túi có tiền roỏng rẻng, tôi cảm thấy nhẹ nhơm, vừa rất vui. Ngày hôm qua, tập trung ở pḥng hành chánh trại K5, chúng tôi được nhận lại các món đồ kư gởi, và ngoài phần lương thực gạo nếp, bột ḿ, mỗi người c̣n nhận được tiền lộ phí và tiêu dọc đường. Bây giờ, có thêm được tiền bán chiếc đồng hồ nữa, tôi cảm thấy yên tâm, có thể thoải mái tiêu xài trong ngày ở Hà Nội hôm nay. Năm 1981, đồng bạc Bắc c̣n có giá, hai đồng là mua được ly cà phê, gói thuốc, ba đồng là ăn được tô phở. Từ ga, xuống khu phố trung tâm nằm ở Hồ Hoàn Kiếm có vẻ xa khiến tôi cứ đợi mong sao ḿnh sớm lọt vào ḷng của Hà Nội. Theo con đường ḿnh đi, cứ gặp một ngă tư, ngă ba phố nào cắt ngang là tôi dừng bước lại một chút để quan sát, vừa ghi nhớ. Lúc vừa ra khỏi ga, mấy phố đầu tiên tôi trông thấy là phố Quán Sứ, phố Dă Tượng. Cón lúc này, qua khỏi phố Quang Trung tôi đă thấy phố Bà Triệu. Gặp người bên đường, tôi hỏi, ông khách cho biết phố sắp đến là phố Hàng Bài, từ phố này rẽ trái, đi bộ không xa là tới phố Bờ Hồ. Buổi sáng c̣n sớm và mới mẻ trong tôi. Hà Nội đang cho tôi một niềm vui, không quá lớn, nhưng đây cũng là một thứ hạnh phúc không dễ ǵ ḿnh có được. Vừa đi, tôi vừa quan sát không gian một thành phố mà ḿnh đă bao lần bị mê hoặc bởi thời tiết, cùng một thứ ngôn ngữ rất đẹp trong văn chương. Tôi đang một ḿnh trong thành phố hết sức mới lạ, và hoàn toàn không có một dự định, hay sắp xếp việc ǵ cho ḿnh cả, ngay những ư tưởng về Hà Nội cũng chưa t́m ra được một vài gịng để nói, hay buông lời tâm t́nh. Ở trong tôi, vẫn chỉ c̣n h́nh ảnh một buổi chiều ở nhà ga đă gặp một cô gái c̣n đi học và lúc này đây cảm thấy như có một sự thân thiện của riêng cô dành cho ḿnh. Nắng buổi sáng bắt đầu kéo lên, vừa lạnh, vừa ấm trong một thành phố đang tới mùa thu. Hà Nội tuy vắng, nghèo nàn, nhưng cảnh trí đẹp với những con đường có những hàng cây cao rộng và thoáng đăng. Khi bắt đầu nghe những tiếng c̣i xe, và nhận ra sự huyên náo trong sinh hoạt của một ngày đang bắt đầu, tôi cũng vừa đến khu trung tâm của thành phố khi đă đi hết con phố Trần Hưng Đạo và rồi dừng bước lại bên một góc đường của phố Hàng Bài. Từ nơi này, tôi nh́n thấy rơ cảnh sinh hoạt của các phố Hà Nội và chú ư đến những con đường chạy bao quanh Hồ Hoàn Kiếm. Hà Nội là đây, tôi t́m thấy và nhận ra gương mặt quen của thành phố này rồi. Tôi quen thành phố này từ trong sách vở, từ trong trí tưởng tượng của một người rất yêu mến những cuộc đời của các nhân vật trong tiểu thuyết. Sự hồi nhớ và yêu mến thành phố trong văn chương đă làm tôi không c̣n bỡ ngỡ nữa, mà bắt đầu chuẩn bị làm quen thành phố bằng những con đường phố ḿnh muốn đi và bằng sự quan sát về người Hà Nội khi tận mắt nh́n thấy từ mỗi cách sống của họ trong lề lối sinh hoạt. Và, thực tâm, tôi cũng muốn biết, muốn được thấy người Hà Nội nằm trong ḷng của một xă hội chủ nghĩa. Tôi có sự suy nghĩ tương đối gây mối ưu tư cho ḿnh. Nhưng tôi liền gạt bỏ đi, rời bước ra khỏi chỗ đứng nơi góc phố Hàng Bài. Tôi vừa đi, vừa chú ư qua mắt nh́n và cố gắng ghi nhận những ǵ ḿnh thấy một cách tự nhiên. Khi tới công viên chính quanh bờ hồ tôi dừng lại, và đứng từ phía phố Hàng Khay để quan sát. Tôi bỗng nghĩ rằng, phố Hàng Khay như là khung cửa chính của Hồ Gươm. Tôi đưa mắt nh́n gần, nh́n xa, và tự ḿnh vẽ ra mỗi quang cảnh mà ḿnh được trông thấy. Hồ Gươm có thể được ví như trái tim của Hà Nội. Khu vực dựng nên một công viên bao quanh hồ là những hàng cây trồng rất cao và rất đẹp mắt. Ở nơi đâu, thành phố cũng có những con đường, những hàng cây, nhà ở, sông hồ, nhưng mỗi nơi chốn ấy các sự vật đều có một linh hồn và nó nằm trong tâm cảnh, trong kư ức, cả trong tiếng nói nữa của con người trong mỗi miền đất. Hà Nội, tôi nghĩ rằng, kư ức nơi thành phố này như đă thuộc về văn chương, văn học nên chi, cảnh trí và người Hà Nội có những nét riêng biệt để trở thành biểu tượng. Cả bốn con đường chạy quanh hồ đều phủ bóng im mát làm cho tôi có được một cảm giác thi vị với thành phố của mùa thu. Nắng lên, trời đang mát. Nh́n mấy con đường chạy quanh hồ, chỉ loáng thoáng vài chiếc ô tô xuất hiện không chạy nhanh, người đi bộ nơi này, nơi kia không nhiều lắm, nhộn nhịp và nhiều hơn cả là những đoàn xe đạp gần như lấp kín hết cả mặt đường. Lúc này, tôi mới nhận ra ḿnh chợt nghe rơ ràng tiếng nói của người Hà Nội ở đây. Và lập tức, tôi có ngay sự nhận thức chủ quan rằng người Hà Nội ở ngoài này đă nói một thứ tiếng khác hẳn với người Hà Nội đă rời miền Bắc di cư vào miền Nam từ năm kư hiệp định Genève 1954. Khi đứng gần, tôi nghe tiếng người Hà Nội ngoài này nói ra có vẻ thờ ơ, chểnh mảng, đôi khi đượm nỗi chán chường, lạc lơng. C̣n nghe xa, tiếng của người Hà Nội vừa mới cất lên, vọng lên, lập tức, ném bay vút đi vào khoảng không, chẳng cần giữ lại như thể tiếng nói là một đồ vật đă cũ kỹ không cần dùng đến nữa. Thế c̣n tiếng người Hà Nội đă vào Nam và đang sống ở đô thị Sài G̣n th́ sao ? Tôi chợt liên tưởng một câu thơ hay của nhà thơ Xuân Diệu: Có ai phân chất một mùi hương. Và nghiệm ra, tiếng Hà Nội trong miền Nam đúng là một thứ tiếng chuẩn mực để bảo tồn văn học, đức hạnh và cả phẩm giá con người. Ở miền Nam, người Hà Nội rất mới, rất thanh lịch trong cách ăn mặc. Ở miền Nam, tiếng Hà Nội rất thanh tao, nhạc tính của ngôn ngữ nghe lúc trầm dịu, lúc bay bổng một cách nhẹ nhàng, tự nhiên. Tôi c̣n nhận ra thêm một ư này nữa vừa mới được nẩy sinh là từ mỗi chữ, mỗi câu luôn có sự cân nhắc, có sự từ tốn, và biểu lộ sự hiếu khách, tương kính lúc chuyện tṛ hay lúc lên diễn đàn trước cử tọa cũng luôn có những lối tŕnh bày khúc chiết, rơ ràng. Không hiểu sao, tôi lại tự hỏi với người Hà Nội, ngày xa đó lúc di cư vào trong miền Nam họ đă đem theo hết những phong cách lịch lăm của người Hà Nội xưa mà không có một chút ǵ để lại cho người đang ở lại ngoài này nữa sao ? Nhưng, có cần thiết không, khi Hà Nội ở ngoài này, mỗi con người đều chỉ có một tư tưởng về súng đạn và chiến tranh. Có tiếng căi vă, chửi nhau, rồi có những tiếng cười hô hố gần ngay bên tôi, tất cả họ đang lùm xùm từng nhóm quanh mấy người đang chơi cờ tướng. Và rồi, tôi cũng lấy làm ngạc nhiên khi giữa trung tâm phố Hà Nội, không có ai ăn mặc đàng hoàng, thanh lịch, trên người họ quần áo cũ kỹ, phai bạc màu, trên đầu, người đội nón vải, nón cối, nón mũ nồi, thực không đẹp một chút nào với cái câu Hà Nội văn vật, luôn là một thủ đô phẩm giá con người, phẩm giá tổ quốc. Cùng với diện tích cả khu công viên, mặt nước hồ Gươm đă lan trải rộng, êm ả với màu xanh, nhưng rêu phủ lên mặt nước th́ quá nhiều. Tôi đứng quan sát c̣n nhận ra điều này nữa là người Hà Nội sống bừa băi, thiếu sự tôn trọng văn hóa và cái đẹp của đô thị. Ngay trước mắt tôi, trên hồ nước, rác rưởi với các thứ bả mía, vỏ trái cây, đồ ăn vặt ,bao nylon, vứt xuống hồ nổi lềnh bềnh không có một công nhân nào ra dọn dẹp, làm vệ sinh cả. Không có đồng hồ đeo tay, v́ vừa mới bán, nhưng tôi cũng định được giờ và biết buổi sáng chỉ vửa mới bắt đầu. Quanh hồ, trên các vuông cỏ, người Hà Nội đang tập thể dục dưỡng sinh, mỗi toán có cả nam và nữ, trẻ có, già có và có một người đứng ngoài vừa tŕnh bày cách thế vừa hướng dẫn cho từng người tập đúng cách. Tôi dời bước, theo con phố Hàng Khay đi qua nhà Bưu điện rồi vào ḷng phố Tràng Tiền. Đây là con phố sang và đẹp, dọc con phố là các cửa hiệu bách hóa, nhà sách, cửa hàng bán đồ lưu niệm. Nh́n vào các cửa hiệu, khách tương đối đông. Khi trông thấy một hiệu sách, tôi ghé vào, dừng trước các dăy kệ nh́n ngắm các thứ sách trưng bày, ở chỗ dành cho văn học, tôi nhận ra văn học Nga, Trung Quốc nhiều hơn cả. Tôi không mua sách, đứng một lúc xong trở ra, và đi bộ dọc con phố này trên vỉa hè lát đá, dưới những mái hiên nhô ra ngoài. Tôi đă có sẵn một chút vốn Hà Nội trong sách vở nên chi, những phố chính của Hà Nội được mô tả trong văn học về Hà Nội tôi đều nhớ. Số báo Văn đặc biệt về Hà Nội, có một bài tùy bút rất đặc sắc của nhà văn Nguyễn đ́nh Toàn. Anh Nguyễn đ́nh Toàn có một tiếng nói người Hà Nội chính danh của đất Hà Thành văn vật. Trong tiếng anh nói, nghe cả thơ và nhạc phối hợp, nó làm nên một tiếng nói sang trọng và đẹp cho t́nh yêu. Tiếng nói này của anh được tŕnh bày qua làn sóng phát thanh chương tŕnh nhạc chủ đề vào mỗi tối thứ năm. Phố Tràng Tiền đi tới Nhà Hát Lớn, nằm cuối đường, chung quanh đó là những đường nối bùng binh như các con đường nằm quanh khu nhà thờ Đức Bà ở Sài G̣n. Tới nhà hát tôi dừng bước đứng bên này trông sang và thấy đóng cửa. Đứng ở đây, tôi nghĩ đến một mùa kịch ở Hà Nội qua h́nh ảnh một nhà viết kịch vừa là giáo sư Đại học, ông Vũ Khắc Khoan. Nguyễn đ́nh Toàn không những là nhà văn, nhà thơ, người soạn nhạc, anh c̣n là một nhà viết kịch rất hay nữa. Tôi nhớ ra không khí của mùa kịch ở Hà Nội trong tùy bút của Nguyễn đ́nh Toàn. Trước khi vào mùa kịch, quanh hồ Hoàn Kiếm người ta dựng các biển quảng cáo kịch Kiều Loan, Lên Đường của Hoàng Cầm, kịch Lôi Vũ của Tào Ngu, kịch Bến nước Ngũ Bồ của Hoàng công Khanh, kịch Hận ly Tao của Đoàn Phú Tứ. Và những biển dựng quanh hồ, đợi đến khi những cơn mưa bụi về thành phố làm nḥe đi hết những ḍng chữ và nét mực trên tấm biển, th́ lúc ấy, mùa kịch bắt đầu. Lúc rạng sáng, vừa ra khỏi ga tôi và vài bạn nữa vào quán phở quốc doanh mỗi đứa ăn một tô, giờ do đi bộ nên bắt đầu cảm thấy đói. Tôi c̣n phải ghi nhớ rơ cho ḿnh, đêm nay, 8 giờ tàu Thống Nhất khởi hành, khoảng bảy giờ, tất cả phải có mặt đủ ở ga để điểm danh. Không một ai dám trễ, v́ rằng, cái vé tàu quan trọng vào miền Nam quản giáo đang cất giữ. Tôi về lại khu bờ hồ rồi lang thang đi bộ lên tới phố Huế vào chợ Hôm và ngồi ăn cơm ở một quán trong chợ. Ngon dở, tôi không mấy quan tâm, miễn có bụng no để đi bát phố Hà Nội cho vui, cho hạnh phúc một ngày được đặt chân vào giữa ḷng đất Hà Nội. Sau bữa ăn, tôi lại rời bước. Lúc này, tôi chẳng mấy quan tâm đến sinh hoạt, tính cách của người Hà Nội nữa, mà cốt là dạo chơi, đi nơi này nơi kia cho biết các phố Hà Nội. Và, một nơi nào được người Hà Nội hay nhắc nhở, và trong tiểu thuyết dùng bối cảnh là tôi hy vọng sẽ đến đó, trông thấy, và t́m hiểu. Ở Hà Nội có năm cửa ô, chỉ có ô Quan Chưởng là có h́nh dáng, có thành, mái ṿm, c̣n lại, những cửa ô khác chỉ là con đường từ ngoại thành vào thành phố. Khi trở lại khu bờ hồ, tôi đi bộ dọc theo đường Lư Thái Tổ lên tới bến tàu điện. Có một vài chiếc nằm ở bến đang chờ khách. Nhưng tôi không lên tàu ngay để đi thử một chuyến lúc này, mà vượt qua bến, lọt vào một dăy phố hẹp có những tên Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Đường, Hàng Giấy, cắt ngang là những phố Hàng Bạc, hàng Buồm, hàng Chiếu. Ḷng đường những con phố này rất ngắn và hẹp, nhà cửa hai bên đối diện nh́n thấy rơ qua con đường, giữa ḷng đường là con đường ray dành cho tàu điện chạy. Khi lọt vào khu phố này, tôi có sự chú ư hơn cả, v́ nơi đây là một nơi vàng son của Hà Nội thuở trước. Phố Hàng Đào, Hàng Ngang là phố có những cửa hàng vải vóc, tơ lụa. Những phố khác, hàng Bạc, hàng Đường, Hàng Giấy, Hàng Chiếu, tên gọi thứ nào th́ bán loại hàng đó để khách mua dễ dàng đến và t́m kiếm. Tôi rất muốn dành được nhiều thời gian để được biết thêm nhiều các tên phố quanh những khu vực này. Tôi vẫn rất thích thấy những tên phố c̣n giữ như ngày trước. Tôi chỉ có chút buồn đối với Hà Nội, là con người và cảnh sinh hoạt của thành phố trông quá sức tàn tạ, nghèo nàn, buồn tẻ và thảm đạm. Ở phố Hàng Đào, một cô gái ngồi coi cửa hàng trông ra đường nh́n khách qua lại mà đôi mắt cô như một kẻ vô hồn. Và dọc theo con phố tôi đi, người bộ hành, người buôn bán, không nh́n thấy ai có một nụ cười, một niềm vui, đất nước đă thống nhất sáu bảy năm rồi mà nơi đây, tưởng như không khí chiến tranh vẫn c̣n đe dọa. Khi nào gặp một con phố cắt ngang tôi lại đi rẽ, xong quay trở con đường chính để định hướng đi của ḿnh cho khỏi bị lạc, th́ tôi nhận ra rằng, những con phố cắt ngang, cứ đi xuống hết là dẫn ra tới phía bờ của Sông Hồng, và đứng ở cuối con phố đó là nh́n quang cảnh con sông và cây cầu Long Biên. Vừa lúc năy nhắc đến cửa ô Quan Chưởng tôi t́m ra vị trí của cửa ô này khi đi hết đường dốc của phố Hàng Chiếu. Tiện nghỉ chân đốt điếu thuốc, tôi đứng riêng bên góc phố nh́n cảnh sinh hoạt trong khu vực này, không có ǵ đặc biệt ngoài một cảnh giống như họp chợ của những người bán hàng quà sáng, quà trưa cho khách ăn. Tôi không ngồi ăn, nhưng thoáng mắt để ư thấy các gánh hàng quà cũng nghèo nàn, thiếu thốn. Chợ Đồng Xuân được biết là chợ lớn nhất của thành phố. Chợ nằm trên con đường chính hướng từ đầu phố hàng Đào, nằm cạnh góc phố Hàng Chiếu. Tôi ngược trở lại từ đường hàng Chiếu rồi ghé vào chợ. Diện tích bên trong khu chợ khá rộng và có lối kiến trúc khác hẳn với những chợ ở trong miền Nam. Trong chợ, tôi chỉ thấy các thứ hàng rau quả, hàng quà b́nh dân được bày bán tự do phía ngoài, c̣n các thực phẩm cao cấp hơn như gạo, thịt cá, đồ hộp, người mua phải có sổ gia đ́nh hoặc tem phiếu, và các cửa hàng cao cấp này được dọn riêng, mỗi khu vực có bao lưới chắn, chỉ để ló một ô cửa nhỏ giống như chỗ bán vé rạp hát để cho người bán hàng đứng được an toàn để thu nhận tiền. Giờ này, trong chợ đông người, các cửa hàng dịch vụ chen lấn, c̣n những quán hàng ăn th́ hết sức là ồn, và có nhiều tiếng đùa nghịch và căi vă nhau rất lộn xộn, nhưng cũng thấy vui, lạ lùng. Chợ cỏ vẻ tối, thiếu ánh sáng v́ không có nhiều đèn điện. Tôi đi trong chợ, qua từng gian hàng bán các thứ vặt vănh dùng thường ngày, trong tôi, ư nghĩ về Hà Nội dù chỉ mới đến một ngày, nhưng là một khung cảnh không có ǵ làm cho ḿnh thấy vui, háo hức cả. Cũng khá lâu, tôi mới ra khỏi chợ Đồng Xuân và quay trở lại khu phố Bờ Hồ để lên tàu điện ở chỗ bến chính. Lên tàu điện ngồi băng ghế giữa trong lúc chờ khách, tôi nh́n Hà Nội với vẻ thờ ơ, không c̣n nôn nao mong đợi như mấy giờ trước nữa. Tôi thầm lặng với đôi mắt của ḿnh, lúc này đây, tôi không c̣n nghĩ ḿnh là người tù đang trở về t́m lại quê quán nữa, mà là một người khách lạ giữa Hà Nội, trong ư nghĩ ḿnh muốn nói, muốn bày tỏ với Hà Nội trong một ngày đến đây. Có nắng lên sáng dậy quang cảnh cả thành phố làm tôi cảm thấy vui, Tàu điện rời bến, nó chạy chậm, không nhanh. Mỗi lần sắp đến trạm đón khách tôi nghe ra được tiếng chuông leng keng một hồi ngắn, sau đó ngừng và khá đông khách lên, khách xuống. Khi tàu ngừng phố Quan Thánh đỗ khách, một vài người và tôi cùng xuống. Phố này vắng người, yên tĩnh, và tôi đi bộ thong thả trên con phố này. Tôi có cảm tưởng như mấy giờ qua tôi không ghi được một chút ǵ đáng ghi nhớ về Hà Nội, v́ rằng, một Hà Nội tôi bị mê hoặc bởi văn chương đă không có một nét nào hay lạ đối với thực tế cả. Những con đường, các dăy phố, mỗi quang cảnh, mỗi nơi chốn sinh hoạt của Hà Nội trong một ngày b́nh thường tôi đă không có được ǵ để ghi cho kỷ niệm, ngoài một ấn tượng rất đáng buồn là thấy Hà Nội sao xơ xác, tồi tàn, cả đến sự nghèo đói ngoài cảm nhận của ḿnh. Và, cứ vậy, tôi lầm lũi bước đi trên lối dọc theo vỉa hè, một lúc lâu như người lạ ḍ t́m địa chỉ, tôi ngập ngừng đứng lại trước một ngôi nhà có cổng cửa sắt sơn màu xanh đang mở hé, bên trong im ĺm. Tôi chợt nhớ, vừa nghĩ rằng nơi ngôi nhà này Nhất Linh vẫn c̣n sống và đang làm việc tại đây, chủ nhiệm tờ Phong Hóa. Hai căn nhà bên cạnh thấy đóng cửa, không một bóng người ra vào. Tôi bỗng có mối lo ngại, nghĩ rằng ṭa báo của ông Nhất Linh có thể do ảnh hưởng đến thời cuộc đă đời đi một nơi khác. Nhưng mà không, đây đúng là địa chỉ của số nhà 80 đường Quan Thánh. Từ đâu không biết, tôi vừa nghe vọng lên một hồi chuông leng keng của chuyến tàu điện như đang tới gần. Lúc ấy, đột nhiên tôi mạnh dạn đẩy cánh cổng, bước nhanh vào trong sân rồi đi lên lối cầu thang. Bên ngoài, chẳng nghe được tiếng máy nhà in chạy ầm ầm, tôi lại có ư nghĩ chắc người ta đă bỏ đi. Nhưng rồi, cũng thật lạ, vừa lên hết cầu thang, tôi đối diện với căn pḥng mở cửa bỏ trống, nước mưa đă ngấm ướt mặt nền, thế nên không nghĩ ngợi ǵ thêm tôi cứ tiến sâu vào nữa bên trong cùng. Một lối đi khác hiện ra, bất ngờ tôi nh́n thấy một căn pḥng đang mở rộng cửa, bên trong có một người đàn ông cao lớn đang cúi đầu chăm chú làm việc. Nhất Linh mặc bộ complet màu trắng. Khi ngước mắt lên nh́n ra cửa, thấy kẻ lạ đứng một ḿnh, ông cười ngó ra có vẻ măn nguyện. Bàn viết rộng, đầy sách vở, bản thảo và giấy bút. Tôi chăm chú nh́n vào và có cảm tưởng như nó làm cái bóng ông cao lớn thêm nữa. Chiếc ghế mây tuy cũ, nhưng chưa mờ nước đen bóng nơi hai thanh gỗ tỳ tay. Ông ngả lưng lên thành ghế một chút để ngắm người lạ. Nụ cười trên miệng, cái vẻ phóng khoáng trên khuôn mặt làm tôi thấy hai vai ông như muốn rộng ra. Khi bước tới gần, tôi mỉm cười cúi đầu chào, ông bảo tôi ngồi xuống. Rồi, ông đứng lên, mở gói trà cho một ít vào ấm, xong lấy phích nước sôi rót gần đầy b́nh. Ông vẫn cứ để tôi im lặng ngồi chờ như một người bạn không có ǵ phiền hà. Bất chợt tôi thấy ông mỉm cười, nhưng đang suy nghĩ về một chuyện ǵ đó, tôi không rơ. Rồi, ông nhấc ấm lên, rót trà vào hai cái tách. Ông hỏi tôi: -Em ở xa mới tới ? -Vâng, tôi đáp. Hai người cùng yên lặng trong ít giây để nhấp ít hớp trà. Ông lại hỏi: -Sao biết tôi c̣n ở đây mà em t́m đến. Hỏi xong, tôi bỗng thấy ông đưa mắt nh́n tôi chăm chú khiến tôi do dự. Tôi để lại chén trà lên dĩa lót, nói: -Tôi ở tù mới về. Người ta đă đưa tôi ra miền Bắc hơn bốn năm. Khi về tôi gặp Dũng ở nhà ga Yên Bái, và anh ấy nói với tôi, ông c̣n ở Hà Nội. Nhất Linh cười lớn tiếng, nghe rất thú vị. -Hay quá, em ở Hà Nội mấy hôm rồi. -Tôi mới về trong nửa sáng đêm qua. Ở lại Hà Nội ngày hôm nay, đến tám giờ tối, tôi phải lên tàu trở về Nam. -Không ở lại với tôi ít ngày nữa. Tiếng nói của Nhất Linh rất dịu dàng. Lúc nh́n ông cầm chén trà đưa lên miệng, tôi nói: -Hà Nội, chỉ cho tôi có một ngày thôi. Ông đang uống một hớp nóng của chén trà. Một câu nói tự nhiên của ḷng tôi về Hà Nội, bỗng dưng làm ông mất vui, suy nghĩ. Và, bàn tay ông run lên một chút khi đặt chén nước xuống, và cũng như thể đang muốn khỏa lấp những h́nh bóng cũ trong thời gian, ông bật cháy que diêm châm điếu thuốc. H́nh ảnh ông lâng lâng trong làn khói đă khiến tôi nghĩ rằng ông đang nhớ đến Dũng và có một chút ǵ đó nữa mà ông rất ân hận với Loan. Đáng lẽ ra, ông nên cho Loan cùng đi với Dũng, ông lại đưa cô ấy về sống với Thân. Rồi mai sau nữa, ông sẽ ra sao khi bước đến tuổi già. -Đang có những đột biến, Hà Nội liên lụy đến ông à. -Không, không sao cả, ông nói hơi vội vàng, rồi chùng lắng xuống. Nhưng rồi đến một ngày tôi phải ra đi. Tôi sẽ rời khỏi Hà Nội. -Ông không viết văn nữa sao ? Hay như Dũng nói với tôi, ông dự tính đi làm cách mạng. -Em nghĩ sao, nếu tôi dự phần vào công việc đó ? -Không, ông không nên đi. Hăy nên để ông ở lại Hà Nội viết văn. -Tại sao em lại không muốn tôi rời xa Hà Nội ? -Bởi v́, Hà Nội là một thành phố trong văn chương. Ở đây, Hà Nội chỉ c̣n ông. Nếu ông đi, cả ông và Hà Nội cùng lúc sẽ cháy thành tro than. Bỗng nhiên Nhất Linh cảm thấy ḿnh hạnh phúc. Ông cười, sung sướng nói với tôi: -Tôi sẽ viết một cuốn Đôi Bạn dành cho Loan. Trời muốn trở rét. Trúc đang nghe lại tiếng nói thầm của ḿnh. Buổi sáng ấy nơi căn nhà cụ Chánh nhiều người bạn gặp nhau và có cô Loan nữa. Mùa thu mới về đang se lạnh, nhưng cô chỉ mặc cái áo cánh mỏng, vươn hai cánh tay lên và cả vóc dáng ḿnh nữa trong h́nh ảnh cô đang đứng ở góc sân phơi quần áo. Nhất Linh tả mái tóc, tiếng nói của cô làm tôi h́nh dung thấy cô đẹp rất hồn nhiên. Từ ngày nghỉ học, Dũng trở về ấp Quỳnh Nê, gặp Loan, chàng cảm thấy rung động với mối t́nh của nàng. Người bạn thân của Dũng là Trúc. Trúc yêu một cô gái khác, tên Hà. Người con gái mà Nhất Linh vừa mới cho hiện lên trong tác phẩm đă làm cho khuôn mặt anh chàng Trúc tự nhiên khác đi, không khôn ngoan, có vẻ ngây ngô, dễ thương, nhưng mà với tôi, cô ấy tự dưng đẩy tôi khỏi Hà Nội để ra đi t́m một nhà ga, nơi chỗ đó, trong một buổi chiều c̣n lảng vảng ánh nắng quanh các ngọn đồi, tôi và một cô gái quen đă ngồi cạnh bên nhau thân mật chuyện tṛ. Trong lúc này, Nhất Linh say sưa viết, c̣n tôi ngồi im. Thế rồi, một cảnh khác trong truyện đưa ra lúc đêm xuống. Hà Nội, phố nào cũng vắng, rồi một lúc bỗng nghe rần rần một trận gió nổi lên. Và bắt đầu thấy lác đác rụng xuống từng chiếc lá bàng. Đêm càng khuya, gió nổi mạnh, lá bàng rơi từng loạt. H́nh như, có tiếng hai chị em thằng Nỡm cứ thay nhau cầu gọi: Gió lên, lạy giời gió nữa lên.(2) Bỗng nhiên khi nghe những tiếng gọi đó, Nhất Linh ngừng công việc của nhà văn, ông bước ra ngoài hiên gác nh́n xuống ḷng đường, nghe tiếng gọi của hai đứa trẻ mỗi lúc một rơ, và chúng chạy đi quét gom từng đống lá bàng, h́nh ảnh đó ông cũng trông thấy. Đời tôi có hai người bạn mà tôi lần lượt phải xa. (3) Tôi vẫn ngồi im trong căn pḥng ṭa soạn, chờ đợi, nhưng không cất tiếng gọi. Vâng, tôi hiểu được Nhất Linh, v́ thế, ngoài sự nghiệp văn chương ra, ông không c̣n có một ai khác ngoài hai người bạn thân là Loan và Dũng. Nhất Linh trở vào bàn viết tiếp. T́nh cờ, tôi gặp cả Trúc và Dũng. Đối với Trúc, mối t́nh anh ta với cô Hà ví như một cánh chim đang bay qua vùng núi trong sương mù. C̣n Dũng, rất yêu Loan, người bạn gái của tuổi thơ nhưng không thể cất giấu măi được một tâm hồn hay một h́nh ảnh của nàng. Rồi hai người bạn thanh niên đă cùng nhau vượt qua biên giới. Lúc này đây, tôi chợt nghe tiếng Dũng nhắc đến Loan và anh rất mong được trở về Hà Nội để thăm Loan. Nhưng khi nghe tôi nói, Loan đă bỏ Hà Nội trở về sống ở ấp Quỳnh Nê rồi, Dũng im lặng. -Tại sao bạn lại bỏ Loan ra đi ? Tôi hỏi Dũng. -Thật sự đây là ư muốn của tôi, K. hiểu không ? -Không, v́ sao bạn muốn xa Loan ? -Tôi muốn tránh xa Loan, v́ mong ước được nh́n thấy Loan ngoan ngoăn sống theo quan niệm gia đ́nh. -Rồi một ngày nào đó Dũng sẽ trở về. Bỗng nhiên, tôi, Dũng và Trúc cùng nghe tiếng nói của Nhất Linh cất vọng giữa một vùng núi đồi nơi biên giới. Dũng mỉm cười bảo tôi, ông Nhất Linh lúc nào cũng lạc quan. Bằng một giọng b́nh thường, tôi hỏi: -Nếu thế việc Loan có chồng rồi, ích ǵ nữa không ? Ngừng viết, Nhất Linh nói: -Không, không có ǵ quan trọng cả. -Ông cắt nghĩa rơ đi. Nhất Linh giải thích: -Trong tác phẩm của tôi hai con người đó là một. Thực sự Nhất Linh đă có ư muốn đưa Loan trở về Hà Nội. Ngồi nói chuyện một lúc lâu, tôi đứng dậy chào ông ra về. Ông đang viết văn, nhưng cũng bỏ dở đứng lên rời bàn viết, đi theo tôi, tiễn tôi một đoạn ra tới lối cầu thang. Ông đưa tay cho tôi bắt và nói, ông sẽ ở lại Hà Nội để viết văn, và khi nào viết xong cuốn Đôi Bạn ông sẽ hẹn cho tôi một ngày đó để gặp cô Loan. Tôi mới ở tù về, được ghé Hà Nội một ngày nên rất thèm được biết nhiều Hà Nội. Trước khi t́m đến thăm Nhất Linh, tôi đứng nhiều giờ khá lâu ở Hồ Gươm nh́n quang cảnh Hà Nội trong buổi sáng, và ḷng tôi cảm thấy vui. Từ phố Quan Thánh, tôi đi bộ ra Hồ Tây. Giữa Hồ Tây và Trúc Bạch có con đường Cổ Ngư với những hàng cây trồng hai bên rất đẹp và thoáng. Cái tên đường làm tôi yêu thích và nhớ Nhất Linh. Với Hà Nội, tôi không ao ước ǵ thêm được đi trên con đường này, con đường Cổ Ngư. Và, thật lạ lùng, vừa mới nhắc đến ông, t́nh cờ tôi trông thấy Loan. Từ xa, bóng dáng Loan bước nhẹ nhàng trong chiếc áo lụa màu nhạt vàng như một cánh bướm. Loan không ngoái đầu nên không trông thấy tôi đằng sau. Ngần ngại đi theo một quăng, khi nghe tôi cất tiếng gọi, nàng dừng bước. Nhưng rồi, nh́n nhau lâu một lúc, hai chúng tôi mới nhận ra nhau. Loan bỗng nói, nàng có gặp tôi một lần ở đâu đó rồi. Chúng tôi đi cạnh nhau, lặng im trong ít phút giây để suy nghĩ một đôi điều ḿnh muốn bày tỏ. Một lúc, tiếng nói của Loan như thể kéo bước chân tôi dừng lại để nghe một nỗi phẫn uất, kêu than. -Ông Nhất Linh không hiểu em. Tôi chợt hỏi: -Thế là cô giận tôi, v́ Nhất Linh muốn đưa cô về Hà Nội. -Không, anh đừng nói thế. Em chỉ tự hỏi tại sao ông ấy bắt em ràng buộc với nỗi khổ. -Không đâu. Nhất Linh muốn cho Loan hoàn toàn được hạnh phúc. Thân không xứng đáng là chồng của cô sao ? -Không phải là tôi có sự phân biệt, anh hiểu không ? Nhưng mà, người đó không thể sống ḥa hợp với tôi. -Cô vẫn c̣n nghĩ đến Dũng thôi, phải không ? Và, chắc cô hiểu tại sao Nhất Linh không muốn Dũng theo tôi cùng về Hà Nội không ? -Không, Loan nói. Tôi tiếp lời giải thích: -Nhất Linh là một nhà văn hạnh phúc, tôi nói. Đă có lần ông ta giải thích cho tôi hiểu rơ về nghịch cảnh của cô, và ông nói đúng, không phải cô là người bất hạnh, mà thực ra cô đă có những mâu thuẫn khi bước vào cuộc đời. Đi bên cạnh tôi, lúc này tôi nhận ra được cái nét cứng rắn của Loan. Cô nói: -Ngay cả anh cũng không hiểu được em. Anh nhớ rằng, khát vọng của Nhất Linh là giải phóng người phụ nữ ra khỏi xă hội phong kiến, vậy th́ ư tưởng về tự do và sự lựa chọn của em không đúng sao ? -Đúng, đấy là một thực hiện của Nhất Linh. Nhưng cô nhớ rằng, ông ta không chủ ư đạp đổ giá trị và nền tảng gia đ́nh. Nhất Linh cũng đă có một sự chọn lựa đúng cho cô, v́ anh thấy rằng, Thân không phải là con người lăng mạn, tự do phóng túng trong cuộc sống, nhưng Thân không phải là con người hèn kém. Anh ấy cũng biết thương yêu, quư trọng t́nh nghĩa vợ chồng, và cũng hiểu biết giá trị của hạnh phúc. -Không đúng như anh nghĩ đâu, Loan nói. Em đă sống trong gia đ́nh đó nhiều năm rồi, cuộc đời anh ta tầm thường lắm. Hăy hiểu cho em, em đă sống qua một cuộc đời làm vợ buồn thảm lắm. Câu nói của Loan khiến tôi chạnh ḷng, im lặng. Trong một buổi chiều màu nắng bị pha loăng, nhưng con đường Cổ Ngư rất đẹp. Hàng cây trồng hai bên như đứng trên bờ nước của một con sông, nh́n xa phía trước, nh́n lùi lại phía sau, nghe tiếng cười nói hồn nhiên như để đánh thức dậy một quá khứ, và ở trên con đường này đang đi cùng với Loan tôi hiểu được rằng đó là hạnh phúc của Nhất Linh muốn dành cho tôi. Bằng một giọng buồn vừa hối hận, Loan nói với tôi; -Em nghĩ ông Nhất Linh chẳng vui ǵ khi phải nhắc đến em. -Không, ông ấy rất thương cô. Hôm nay, Nhất Linh muốn đưa Loan về Hà Nội bởi v́ ông biết tôi rất nhớ đến em. -Em cám ơn anh. -Không chỉ cô thôi, tôi c̣n nhớ đến cả cô Loan trong Đôi Bạn nữa. Loan cười hỏi tôi: -Anh có yêu cô Loan ấy không ? -Ngày đó tôi gặp tại nhà Dũng, cô Loan cũng vừa mới nghỉ học ở Hà Nội về. Cô ấy dịu dàng, trong sáng quá. -Anh c̣n lăng mạn hơn cả anh Dũng nữa. Loan đưa tay cho tôi nắm. Một thoáng nhớ về h́nh ảnh áo trắng và cánh đồng sau mùa gặt, rồi tôi nói. -Ông Nhất Linh viết cái ǵ cũng chỉ chú trọng mùi hương. Trong cuốn Đôi Bạn ông nhắc đến mùi hương rất nhiều. Tác phẩm của ông luôn lấy đề tài t́nh yêu và tự do của tuổi trẻ, đến hơn hai trang sách, mấy lần cô và Dũng ngồi gần nhau rất rung động và xao xuyến, vậy mà Dũng chẳng có được một cái hôn nào dành cho cô. Cô chưa đi lấy chồng lúc đó, hôn đắm đuối không được sao ? Loan bật cười lớn tiếng và bảo tôi: -Anh đừng có nói bậy, em cấm anh. -Không, anh nghĩ ḿnh nói đúng. Đó là một thiếu sót của Nhất Linh. Ngay đến cả trong tác phẩm cổ điển t́nh yêu vẫn có được sự tự do như thế. -Nhưng anh Dũng đă có lúc quay trở lại gia đ́nh của anh. Bên em th́ nghèo, biết đâu anh ấy chỉ muốn dừng lại nơi giới hạn đó. -Anh hiểu ḷng của em. Hôm nay, anh muốn trở về Hà Nội để t́m em. Anh vẫn yêu em như một cô gái có thực ở ngoài đời. -Anh không nghĩ t́nh yêu đó là một ảo tưởng. -Không, tôi đáp. Phía sau lưng hai người, bóng nắng chiều như trông thấy đi rẽ trên một khúc sông khác. Bên Hồ Tây những chiếc thuyền c̣n đợi. Tới cuối đường Cổ Ngư, hai người dừng bước, đứng lại. Loan quay sang hỏi tôi: -Đêm nay, anh phải lên tàu vào Nam ? Tôi nh́n lại gương mặt Loan, không đáp lời. Một chút sau, Loan lại hỏi tôi: -Ông Nhất Linh có nói ǵ với anh nữa không ? -Không, ông ấy đă im lặng vĩnh viễn. -Nhất Linh chết rồi, em biết. Em nghĩ là ông ấy rất buồn nhưng sẽ tha thứ cho em. -Nhất Linh tha thứ tất cả. -Vâng. Loan đi rẽ lên đê Yên Phụ. Gió băi thổi làm quần áo Loan phất phới. Tay giữ chặt lấy khăn san, nàng đi ngược lên chiều gió, hai con mắt buồn bă nh́n ra phía sông rộng. Sau mấy rặng soan thưa lá, ḍng sông Nhị thấp thoáng như một dải lụa đào. Bên kia sông gió thổi cát ở băi tung lên tựa một đám sương mù vàng lan ra che mờ mấy cái làng con ở chân trời. Xa nữa là dăy núi Tam Đảo màu lam nhạt, đứng sừng sững to tát nguy nga, ngọn núi mù mù lan trong làn mây xám. (4) Không có ai nữa, tôi bỏ đi. Nơi đê Yên Phụ ḍng lũ tháng tám của sông Hồng đang có một sức chảy rộng tuôn tràn. Chiếc cầu Long Biên dài ngút tới bên kia đang rung chuyển, tiếng vọng ầm ầm, v́ lúc này có một đoàn tàu đi qua. Tôi vẫn c̣n nghĩ ḿnh, nhận ra ḿnh đang ở trong buổi chiều của mùa thu Hà Nội. Một ngày hôm nay tôi ghé Hà Nội chỉ là một ngày của người tù. Thân phận tôi qua những năm tháng đọa đày, xơ xác, th́ Hà Nội mà trước mắt tôi đang nh́n thấy cũng như vậy. Hà Nội thật quá tang thương, và cuộc sống sao lầm than đến đỗi vậy. Hà Nội là đây sao không vang lên cho lớn rộng một niềm vui, sao mà không có ai nghe ra những tiếng nói t́nh nghĩa, những tiếng cười rộn ră, vừa bao dung. Hà Nội tôi đă từng ước mơ, tưởng tượng, từng bao nhiêu năm nuôi dưỡng thành phố này trong trí tưởng, nhưng mà đến đây chỉ cảm nhận một ngày trong cái chết của tâm hồn. Cuối cùng, tôi trở về đây chỉ sống cùng với Hà Nội trong dĩ văng. Tôi được gặp Nhất Linh và cô Loan trong hai tác phẩm Đoạn Tuyệt và Đôi Bạn. Với Loan, tôi yêu nàng như một nhân vật có thực ngoài cuộc đời. Vậy đó, nhưng chỉ một lúc thôi tôi lại xa vắng nàng và nhà văn Nhất Linh cũng đă chết. Tôi không c̣n biết t́m ai nữa. Tôi cũng không biết đi đâu, t́m ai lúc này, nhưng điều tôi biết là Hà Nội đang về trong mùa thu.
09/02/1981 Nguyễn chí Kham _______ Tác phẩm của Nhất Linh: -(1) Đôi bạn -(2) Nhặt lá bàng -(3) Nhặt lá bàng -(4) Đoạn tuyệt.
|
