Thân Trọng Sơn

 

VẼ RẮN THÊM CHÂN

 

 

 

     Năm 2024 đă qua nhưng Giáp Th́n vẫn c̣n, và rồi Ất Tỵ lại đến. Tỵ là năm con rắn.

Theo lịch pháp Phương Đông, rắn đă vinh dự được người xưa chọn làm một trong 12 con giáp đại diện cho các tháng trong năm được gọi là tỵ. Tỵ là một trong số 12 chi của địa chi, được coi là chi thứ 6, đứng trước nó là th́n (rồng), đứng sau nó là ngọ (ngựa). Theo nông lịch hiện nay, tháng giêng kiến dần nên tháng tỵ là tháng 4 âm lịch, về thời gian th́ giờ tỵ tương ứng với khoảng thời gian từ 9h-11h trong 24h mỗi ngày. Về phương hướng, tỵ thuộc hướng đông nam, theo ngũ hành thuộc hỏa, theo thuyết âm dương th́ thuộc âm. Tỵ mang ư nghĩa ngừng lại, đ́nh chỉ, chỉ trạng thái đă phát triển đến cực đại của thực vật sống trong vùng khí hậu nhiệt đới và ôn đới.  Có lẽ dân gian xưa cũng đă phát hiện rắn là loài có thân biến nhiệt nên lựa chọn và đặt nó vào vị trí giao thời trong lịch pháp ( tháng 4 chuyển từ xuân sang hạ, thực chất là chuyển từ lạnh, rét sang nóng, oi; 9h-11h là giao thời của trưa – chiều).

Rắn, là loài động vật nguy hiểm đối với con người nhưng nhiều loài rắn được sử dụng làm các vị thuốc chữa bệnh phong thấp, thần kinh đau nhức, tê liệt, bán thân bất toại, các cơn co giật.

Rắn là tên gọi chung để chỉ một nhóm các loài động vật ḅ sát ăn thịt, không chân và thân h́nh tṛn dài ( cylinder ), thuộc phân bộ Serpentes, có thể phân biệt với các loài thằn lằn không chân bằng các đặc trưng như không có mí mắt và tai ngoài. Giống như các loài ḅ sát có vảy ( Squamata ) khác, rắn là động vật có xương sống, có màng ối, ngoại nhiệt với các lớp vảy xếp chồng lên nhau che phủ cơ thể.

Nhiều loài rắn có sọ với nhiều khớp nối hơn các tổ tiên là động vật dạng thằn lằn của chúng, cho phép chúng nuốt các con mồi to lớn hơn nhiều so với đầu chúng với các quai hàm linh động cao. Để phù hợp vi cơ thể thon và hẹp của ḿnh, các cơ quan có cặp đôi của rắn (như thận) được bố trí theo kiểu cái này nằm phía trước cái kia thay v́ ngang hàng ở hai bên, và phần lớn các loài rắn chỉ có một phổi hoạt động. Một vài loài vẫn duy tŕ một đai chậu với một cặp vuốt dạng vết tích ở một trong hai bên của lỗ huyệt.

 Giống như các loài ḅ sát khác, rắn là loài máu lạnh. Chúng dựa vào nhiệt của ánh nắng mặt trời để duy tŕ thân nhiệt. Đó là lư do v́ sao đa số loài rắn sống ở những vùng khí hậu ấm áp và các vùng nhiệt đới ẩm trên thế giới.

Có vào khoảng 3.000 loài rắn trên thế giới, trong đó 375 loài là rắn độc.

 

- Nọc rắn là một hỗn hợp các chất protein khi vào cơ thể nạn nhân sẽ nhanh chóng lan truyền. Là một chất độc thần kinh, nó phá huỷ hệ thần kinh và gây tử vong nhanh nhất. Đa số rắn độc sống ở đảo Taipan thuộc Australia. Một nhát cắn của chúng đủ lượng nọc để làm chết 100 người.

- Nọc của rắn hổ mang chúa độc nhất đủ để một nhát cắn giết chết một con voi.

Rắn độc chứa chất độc trong các tuyến nằm gần mắt. Nọc rắn không làm đau da, chỉ làm đau mắt và vết thương hở. Số người chết v́ rắn cắn mỗi năm lên tới 100.000 người.

- Rắn lớn nhất là trăn anaconda (thường gọi là măng xà) dài tới 12,3m, c̣n rắn nhỏ nhất là rắn mù  bà - la-môn (brahminy blind snake) chỉ dài có 0,9cm.

- Rắn có 2 phổi, gan dài như cái que, thận và ruột đều dài. Một phần tư loài rắn có hậu môn nhỏ, có vẩy che và đuôi là một đoạn xương.

- Thiên đường của rắn bay là Đông Nam Á. Chúng có thể bay bằng cách uốn ḿnh như một dải rubăng h́nh chữ S.

- Thường rắn đẻ mỗi năm một lần. Rắn biển có thể giao hợp một lần, tích luỹ tinh trùng để… dùng dần trong suốt 10 năm. Đa số rắn đẻ trứng nhưng cũng có loài đẻ con. Rắn thường chọn nơi ấm để đẻ trứng. Rắn con dùng răng cắn vỡ vỏ trứng để chui ra. Rắn bố mẹ mặc cho rắn con tự sống. Riêng hổ mang chúa làm tổ và chăm sóc trứng.

- Rắn có hơn 200 chiếc răng nhưng không dùng để nhai v́ răng quặp vào trong. Những chiếc răng này cắn và giữ mồi rất chặt. Hai hàm rắn không gắn chặt vào nhau cho phép chúng há miệng rất rộng để nuốt trọn con mồi, kể cả những con mồi to hơn đường kính của thân chúng.

- Tim rắn có thể trượt từ 1 đến 1,5 lần ra khỏi vị trí b́nh thường để con mi có thể lọt vào dạ dày, v́ có một túi bao quanh tim.

- Rắn chuyển động bằng cách co và giăn các cơ dọc theo thân. Chúng di chuyển không nhanh, chừng 12 km/h nên không đuổi kịp được người.

- Rắn không có mi mắt. Thay thế cho mi là chiếc vẩy trong suốt bảo vệ da. Rắn ngủ mở mắt và cuộn tṛn thân lại. Nếu ăn no, rắn có thể ngủ cả ngày, thậm chí cả tuần. Mùa đông rắn ngủ hàng tháng trời.

- Rắn ngửi bằng lưỡi và khứu giác của chúng rất thính. Chiếc lưỡi chẻ đôi tḥ ra thụt vào giúp chúng định hướng thông qua mùi.

- Tuy điếc nhưng rắn cảm nhận được các dao động lan truyền trên mặt đất.

- Loài rắn vi-pe và trăn có cơ quan cảm nhiệt ở trên đầu, giúp chúng nhận ra sự thay đổi nhiệt độ tới 0,002 độ C, khiến chúng có khả năng săn mồi không cần nh́n, cả trong đêm tối. Tất cả các loài rắn đề bơi giỏi. Rắn biển tuy không có mang mà cũng ít khi nổi lên mặt nước. Chúng dùng oxy hoà tan trong nước để thở.

 

H́nh ảnh con rắn khá thân thuộc trong rất nhiều thành ngữ, tục ngữ Việt Nam:

Chém rắn đuổi hươu: Hành động hung ác mù quáng, tiêu diệt, làm hại cả kẻ xấu lẫn người tốt, không trừ ai.

Đánh rắn giữa khúc: Không đánh trúng vào chỗ hiểm, chỗ quan trọng, khiến đối phương có thể hồi phục; hành động nửa vời, không triệt để. Chỉ tính chất và việc làm không triệt để để khử trừ mầm độc hại.

Con rắn không chân đo năm rừng bảy rú, con gà không vú nuôi chín mười con: Ca ngợi, khuyến khích sự nhẫn nại, chịu thương chịu khó.

Cơng rắn cắn gà nhà: Kẻ phản phúc, phản bội, v́ quyền lợi riêng mà cấu kết với ngoại bang để làm hại gia đ́nh, Tổ quốc, đồng bào.

Đầu rồng đuôi rắn: 1. Việc ban đầu th́ hưng thịnh, sau th́ suy yếu; 2. Chuyện lúc khởi đầu th́ có vẻ to tát, đẹp đẽ nhưng kết thúc lại chẳng ra ǵ; 3. Sự cọc cạch, không tương xứng giữa những bộ phận có những phẩm chất quá khác biệt trong cùng một chỉnh thể; 4. Dài ḍng, lộn xộn, không nhất quán.

Ếch lại đ̣i cắn cổ rắn: Chuyện ngược đời, kẻ yếu lại gây sự với kẻ mạnh.

Học chẳng biết chữ cua chữ c̣ng, nói th́ cứ như rồng như rắn: Kẻ đă dốt nát lại hay ba hoa.

Len lét như rắn mồng năm (Lẩn như rắn mồng năm):  Diện mạo, thái độ sợ sệt, không đàng hoàng (ngày 5 tháng 5 âm lịch là Tết Đoan ngọ, trong dịp này người ta có tục lệ diệt sâu bọ, rắn rết).

Mười hang ếch cũng gặp một hang rắn: Hay làm điều vụng trộm, sai trái ắt có ngày gặp nạn, gặp rủi.

Rắn đói lại chê nhái què: Sỉ diện hăo, đài các rởm, đang thiếu, đang cần nhưng lại kén chọn, từ chối điều mà xưa nay vẫn thèm muốn.

Rắn rết ḅ o, cóc nhái nhảy ra: 1. T́nh thế không thể chung sống với nhau được, kẻ mạnh dữ di chuyển đến đâu th́ kẻ yếu đuối phải rời ngay đi nơi khác, nhất là cóc, nhái là đối tượng luôn bị chúng ŕnh ṃ để ăn thịt. Do vậy qui luật sống trong xă hội ai cũng tránh người hung ác, hiểm độc như rắn rết; 2. Chỉ một nơi hoang vu không có người qua lại.

Vẽ rắn thêm chân: 1. Vẽ vời, làm những việc rắc rối, gây thêm phiền toái, bất lợi; 2. Bịa đặt, thêu dệt, dựng chuyện để vu vạ.

Vẽ rồng vẽ rắn: Bày đặt thêm nhiều chuyên đề cho sự việc càng rắc rối thêm.

Nói rắn, nói rồng: Nói về việc ăn nói dài ḍng, bịa đặt, mỉa mai châm biếm.

Cha hổ mang đẻ con liu điu, Liu điu lại nở ra ḍng liu điu : tính cách khó thay đổi của con người.

Thằn lằn, rắn ráo: Chỉ những kẻ không đứng đắn.

Sư hổ mang, văi rắn rết: Chỉ những người tu hành giả nhân giả nghĩa.

Khẩu Phật tâm xà: Giả dối, tráo trở, miệng nói từ bi, nhân nghĩa nhưng trong ḷng th́ nham hiểm, độc địa.

Khẩu xà tâm Phật: Nhằm chỉ kẻ ngoài miệng bốp chát nóng nảy chửi bới lung tung, nhưng bản chất bao dung, ḷng dạ thẳng ngay, nhân đức.

Oai oái như rắn bắt nhái: Chỉ tính cách, hành động của con người - Chê trách những kẻ hay kêu la những chuyện không đáng.

Rắn trong lỗ ḅ ra: Lời nói khéo léo khiến ai nghe cũng phải xiêu ḷng.

Rắn đổ nọc cho lươn: Kẻ xấu nhập nhằng đổ vấy lỗi lầm, gán ghép trách nhiệm cho người lương thiện.

Rắn đến nhà không đánh thành quái: ư nói nuôi dưỡng kẻ xấu ở trong nhà th́ có ngày nó sẽ hại ḿnh.

Hang hùm nọc rắn: C̣n gọi là hang hùm miệng rắn (miệng hùm nọc rắn), chỉ nơi nguy hiểm đến tánh mạng - nói đến tâm địa con người.

Rắn Mai tại chỗ, rắn Hổ về nhà (Mái gầm cắn nằm tại chỗ, rắn hổ c̣n đem về nhà; Mái gầm tại lỗ (chỗ), rắn hổ về nhà): Mai là mai gầm (cạp nong), hổ là hổ mang, đây là hai loài rắn độc cắn người đưa đến cái chết tức thời.

Như rắn mất đầu: Không người chỉ huy mất phương hướng.

Rắn  già rắn lột, người già người tụt vào săng: Câu nói đùa, nói lên quy luật tự nhiên của con người là mọi người rồi ai cũng phải chết.

Thuồng luồng ở cạn: ư nói người không phát huy được tác dụng v́ ở xa môi trường của ḿnh.

Thẳng như rắn ḅ: Chỉ tính cách, hành động của con người - Có ư mỉa mai ai.

Bạnh như cổ hổ mang: Chỉ tính cách, hành động của con người.

Thao láo như mắt rắn ráo: Chỉ tính cách, hành động của con người - Mắt mở to, sso sánh giữa mắt người và mắt rắn.

Rắn đi c̣n đầm lại: ư nói mầm độc hại đă trừ khử nhưng di căn gốc rễ vẫn c̣n.

Đánh rắn phải đánh dập đầu: ư nói muốn trừ khử mầm độc hại phải diệt tận gốc rễ.

Hùm tha rắn cắn: Tương ứng với câu "Quan tha ma bắt" người mà bị hùm chê trở về nhà th́ sớm muộn ǵ cũng bị rắn cắn.

Miệng hùm rắn độc: Nhằm chỉ nơi hiểm nguy độc địa. 

Xà cung thạch hổ: Nhằm chỉ những kẻ hay nghi ngờ, thấy cây cung nghĩ là rắn độc, thấy ḥn đá ngờ là cọp dữ, tất cả sự thật đều không tin tưởng, hoài nghi quàng xiên.

 

H́nh ảnh con rắn c̣n gặp trong câu đố:

- Con ǵ trườn dọc bờ ao

  Bắt ếch bắt nhái lưỡi le vào le ra?

- Con ǵ không chân đi năm rừng, bảy rú

  Con ǵ không vú nuôi chín mười con ?

- Con rắn không chân đi năm rừng bảy rú

- Con gà không vú nuôi chín, mười con.

Con rắn không có chân, rắn nhờ chi rắn đi mười ngọn rú,
Con gà không có bụ, gà nhờ chi nuôi đủ mười con?
Trai nam nhi đối được gái g
á nghĩa nước non suốt đời.

- Con rắn không chân có cái thân dài uốn oánh,
Con gà không bụ nhờ đôi cánh ấp con.
Trai nam nhi đà đối đặng, gái đà g
á nghĩa nước non hay c̣n chờ?

 - Con ngựa chạy giữa đàng nói con ngựa cất
Con cá bán giữa chợ nói con cá thu
Chàng mà đối đặng, thiếp làm dâu mẹ thầy

- Con rắn ḅ giữa đàng nói con rắn lại
Con cá lội giữa nước nói con cá leo
Anh đà đối đượ
c, em ơi theo anh về.

- Con ǵ có cánh không bay

Con ǵ không cẳng chạy bay năm rừng?

- Con gà có cánh không bay 

Con rắn không cẳng chạy bay năm rừng.

 

Nói về rắn mà không nói đến bài thơ Rắn đầu biếng học của Lê Quí Đôn th́ thật thiếu sót:

Thuở nhỏ, cậu bé Lê Danh Phương (tên đầu tiên của Lê Quư Đôn) rất cứng đầu  và biếng học. Cha Phương quở trách, buộc cậu làm một bài thơ trong đó phải có điều ǵ liên quan đến sự cứng đầu, cứng cổ để tạ tội.

Phương vâng lời và đọc ngay một bài có tên là “rắn đầu” nghĩa bóng là cứng đầu như sau:

 

Chẳng phải liu điu vẫn giống nhà,

Rắn đầu biếng học, chẳng ai tha

Thẹn đèn hổ lửa đau ḷng mẹ,

Nay thét mai gầm rát cổ cha.

Ráo mép chỉ quen tuồng nói dối,

Lằn lưng cam chịu vết roi tra.

Từ nay Trâu Lỗ chăm nghề học.

Kẻo hổ mang danh tiếng thế gia”.

Đặc điểm của bài thơ này là, đọc câu nào trong bài chúng ta cũng gặp tên một loài rắn. Chẳng hạn như rắn, rồi rắn liu điu, rắn hổ lửa, rắn mai gầm, rắn ráo, rắn thằn lằn, rắn hổ mang... Ni dung bài thơ lại toát lên sự nhận lỗi và hứa sẽ chăm học hơn « kéo hổ mang danh tiếng thế gia ».

 

Con rắn c̣n được nhắc đến trong  văn học,  có chuyện Lạc Long Quân diệt Ngư Xà. ” Ngư Xà dài hơn năm mươi trượng, chân nhiều như chân rết, biến hoá vạn trạng, linh dị khôn lường… (có khi) hoá thành gà trắng gáy trên đỉnh núi ” (Truyện Ngư Tinh). Ngư Xà ăn thịt người, gây băo tố làm hại thuyền nhân, cui cùng bị Long Quân giết.

Dân gian thường kể chuyện Thần thuồng luồng bắt cóc phụ nữ, hay đ̣i phải hy sinh nhân mạng. Nguyễn Dữ, thời Mạc, trong Truyền kỳ mạn lục, kể chuyện thần Thuồng Luồng ở một đền thờ tại quận Hồng Châu, Hải Dương, bị kiện v́ tội bắt cóc Trịnh Thị, bị Long Vương trị tội, phạt lưu xứ: ” giữa ban ngày, không mây mà mưa, nước sông đầy, rồi có một con rắn dài mười trượng, vẩy biếc mào đỏ nổi trên mặt nước mà đi lên mạn Bắc, đàng sau có hằng trăm con rắn nhỏ đi theo, đền từ đấy không linh thiêng nữa . Đền thờ Rắn ấy, sách gọi là dâm từ ’’. Chúng ta lưu ư đến mào đỏ như trong cổ tích.

 

Trong lịch sử ta có biết bao nhiêu là truyện rắn. Chúng ta chỉ nhắc lại một truyện điển h́nh nhất là Thị Lộ mà người đương thời cho là hiện thân của loài rắn độc, có thể tóm lược như sau: 

Năm Nhâm Tuất (1442), vua Lê Thái Tông (con vua Lê Lợi) đi tuần du phương đông, duyệt vơ ở Chí Linh. Nguyễn Trăi lúc bấy giờ đă về trí sĩ tại Côn Sơn, bèn ra nghênh tiếp xa giá nhà vua. Lê Thái Tông bèn đến viếng chùa Côn Sơn là nơi có ẩn am của Nguyễn Trăi. Nh́n thấy t́ thiếp của Nguyễn Trăi là Nguyễn Thị Lộ nhan sắc lộng lẫy, lại có biệt tài về văn chương, vua Lê Thái Tông bèn phong cho chức Lễ Nghi Học Sĩ, ngày đêm hầu bên cạnh nhà vua. Đến khi Đông tuần, xa giá về tới Trại Vải (Lệ Chi Viên), thuộc xă Đại Lại, huyện Gia Định, nay là Gia B́nh, th́nh ĺnh nhà vua nhuốm bệnh, lên cơn sốt dữ dội. Thị Lộ phải hầu hạ, thang thuốc suốt đêm, rồi nhà vua băng hà. Các quan hốt hoảng, vội vă và bí mật phụng giá về Kinh, nửa đêm vào cung mới làm lễ phát tang. Tất cả triều thần đều buộc tội Thị Lộ đă âm mưu giết vua, liền đem nàng ra giết chết. Có sách nói rằng Thị Lộ đă bỏ thuốc độc vào chén cho vua uống. Có sách nói vua bị cắn lưỡi mà chết. Riêng phần Nguyễn Trăi, ông chỉ nói rằng: Nếu có tội th́ cứ chiếu pháp luật mà nghiêm trị”.

Thảm trạng này xảy ra đúng lúc trong triều có nhiều vơ quan theo phe Lê Sát, sinh ḷng đố kỵ v́ thấy ngày trước Nguyễn Trăi được Vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi) trọng dụng, đem ḷng oán ghét, nhân cơ hội này, liền nghi Nguyễn Trăi là chủ mưu sát đế. Thế là sau đó, quan Thừa Chỉ Nhập Nội Hành Khiển Đại thần Nguyễn Trăi đă bị giết và cả ba họ bị tru di.

Truyền thuyết cho rằng: lúc lập vườn tại Côn Sơn, lính hầu của Nguyễn Trăi đă giết chết một ổ rắn gồm mấy mẹ con. Sau đó rắn mẹ tái sinh, ḅ lên trần nhà nh́n Nguyễn Trăi đọc sách. Rắn nhỏ xuống một giọt máu đào, xuyên thấm qua ba tờ giấy, nhằm ám chỉ là ba họ. Về sau, cũng con rắn đó đă hiện thân nơi Thị Lộ làm ả bán chiếu Gon ở Tây Hồ, gặp Nguyễn Trăi, có xướng họa như sau:

Ả ở nơi đâu, bán chiếu Gon?

Chẳng hay chiếu đă hết hay c̣n?

Xuân xanh chừng độ bao nhiêu tuổi?

Đă có chồng chưa? Được mấy con

***

Tôi ở Tây Hồ bán chiếu Gon

Cớ chi ông hỏi hết hay c̣n?

Xuân xanh mới độ trăng tṛn lẻ,

Chồng c̣n chưa có, hỏi chi con!

 Sau đó th́ Thị Lộ đă trở thành t́ thiếp của Nguyễn Trăi, nhập được gia đ́nh ông ta, để âm mưu phục thù, trả nợ máu ngày xưa là mấy mẹ con đă bị giết oan nơi bụi rậm.

Cái án oan này, măi đến 22 năm sau, vua Lê Thánh Tông mới xét lại. Đó là vụ án lịch sử Lệ Chi Viên. Vua thấy có nhiều điều hàm hồ, oan ức cho một đại công thần khai quốc, liền truyền hủy bỏ bản án trước kia, truy phục chức cho Nguyễn Trăi, tức Lê Trăi, con cháu ông được t́m kiếm và đưa ra làm quan, li cấp tư điền để con cháu lo việc tế tự hàng năm.

 

Một con rắn lừng danh là Chằn Tinh trong truyện Thạch Sanh, truyện nôm bằng thơ. Chằn Tinh là một con rắn tu luyện nhiều năm, dữ tợn và biến hoá vô cùng ; vua bắt dân phải lập miếu thờ, hằng năm phải hy sinh một người con trai cho nó ăn thịt. Năm ấy Lư Thông bị chỉ định hy sinh, bèn gạt người anh em kết nghĩa là Thạch Sanh đi thế mạng. Thạch Sanh đương đầu với Chằn :

Giở ra cơm nắm toan ăn,
Hay đâu gió thổi ầm ầm rung cây.
Lại thêm gầm rú ghê thay,
Trông ra thấy một vật nay dị kỳ.
Thạch Sanh chẳng biết vật chi,
Trắng đen, xanh đỏ
, hoe hoe cả ḿnh,
Hung hăng giơ vuốt, nhăn nanh,
Pḥng toan làm giữ như h́nh mọi khi.
Thạch Sanh ho
á phép tức th́,
Búa ŕu liền phóng một khi yêu xà.
Mắng rằng “ mày giống tà ma,
Hại người ta chẳng dung tha mày nà
o !
Xà tinh liền nhảy xốc vào,
Thạch Sanh liền lấy thần đao ch
ém liền.
Ai rằng rắn có ph
ép tiên,
Ho
á ra lửa cháy bốn bên đỏ ng̣m.
Thạch Sanh ho
á nước mưa tuôn,
Tự nhiên lửa tắt kinh hồn xà tinh.
Lạ
i e yêu nghiệt tàng h́nh
Trốn đi nơi khác, ắt ḿnh uổng công.
Bủa vâ
y lưới sắt bịt bùng,
Nguyên h́nh rắn phải đùng đùng ho
á ngay.
Chàng d
ùng dao báu ché
m rày
Rơ ràng con rắn vừa tày một gian.

(một gian : một gian nhà).

 

Ư nghĩa h́nh tượng rắn trong văn hoá Việt:

Điểm đáng chú ư trong ư nghĩa h́nh tượng rắn của văn hoá người Việt Nam là xuất hiện rất đa dạng với những biến thể khác nhau, như rắn, trăn, chằn tinh, giao long, thuồng luồng, thậm chí là rồng…

Con người nh́n chung là sợ rắn, và v́ sợ nên con người thần thánh hóa loài rắn, thờ cúng rắn để mong rắn bảo vệ cho ḿnh. Có thể t́m thấy điều này trong các câu truyện cổ tích, huyền thoại, phong tục tập quán, văn học nghệ thuật, mỹ thuật, tạo h́nh.v.v...

Việc xem rắn như là thuỷ thần gắn với những ư niệm về sông nước của cư dân nông nghiệp và tương đối phổ biến ở nhiều vùng, cho đến ngày nay vẫn c̣n chứng tích. Các đền thờ rắn xuất hiện dọc theo các con sông Hồng, sông Cầu, sông Đuống….

 

Ư nghĩa h́nh tượng rắn thuỷ thần: Có hai thuộc tính: tốt và xấu. Rắn là vị thần nước giúp mưa thuật gió hoà, mang điềm lành và báo điềm dữ. Rắn là con vật tinh quái phá hoại mùa màng và cuộc sống của người dân. H́nh tượng con Chằn trong văn hoá người Khmer Nam Bộ vừa có vai tṛ bảo vệ con người nhưng đồng thời cũng đại diện cho tính ác, phá hoại cuộc sống b́nh yên của con người. Dù rắn có mang thuộc tính nào đi chăng nữa th́ với cư dân vẫn một ḷng kính trọng và thờ phụng.

 

Ư nghĩa h́nh tượng rắn trong văn hoá các nước trên thế giới:

Không chỉ ở Việt Nam, ư nghĩa h́nh tượng rắn trong văn hoá các nước trên thế giới cũng vô cùng đa dạng. Đối với người Hindu, rắn được coi như thần thánh. Trong lễ hội, người ta chia gạo cho rắn với hy vọng tai ương sẽ qua đi và những điều tốt đẹp sẽ tới. Tín ngưỡng này c̣n được thể hiện trong điêu khắc, với h́nh ảnh các vị thần cầm rắn trên tay hay để rắn quấn ngang ḿnh. 

Trong quan niệm của người Ấn, người phụ nữ muốn có con thường phải nhận một con rắn hổ mang làm con nuôi.

Với người Thái Lan, ư nghĩa h́nh tượng rắn trong văn hoá là âm, là hồn của âm vật, là thần mẹ và trong nghệ thuật, vẻ đẹp nữ tính của người phụ nữ được gắn với vẻ đẹp của rắn. Do vậy, người Thái không giết rắn một cách bừa băi. Trong văn hoá tâm linh của họ, rắn là con vật linh thiêng, nó mang lại những may mắn cho con người. 

Ở Trung Hoa, tín ngưỡng thờ rắn được biết đến khá sớm thể hiện qua h́nh tượng thần Phục Hy đầu người đuôi rắn, thần Nữ Oa đầu người ḿnh rắn. Các đền miếu thờ rắn ở Trung Quốc nhiều vô kể. Đặc biệt ở các tỉnh Triết Giang, Phúc Kiến, Quảng Đông thuộc miền duyên hải Hoa Đông và vùng Lĩnh Nam Trung Quốc. 

Ở Ai Cập, rắn là biểu tượng của thánh thần, sự thông thái và khả năng tiên tri về tương lai. Rắn được coi là thần hộ mệnh cho các bậc vua chúa nên vương miện của các pha-ra-ông thường chạm trổ h́nh rắn.

Ở châu Âu, tục thờ rắn phổ biến quanh lưu vực những con sông ở Hy Lạp. Ở đây, rắn không chỉ tượng trưng cho sự khôn ngoan mà c̣n là biểu hiện của tín ngưỡng phồn thực về khả năng sinh sản.

 

Giống như mỗi đất nước đều có h́nh ảnh riêng, mỗi ngành nghề cũng có một biểu tượng của riêng ḿnh. Biểu tượng ngành Y đó là h́nh ảnh một con rn quấn ḿnh quanh một cây gậy. Tuy nhiên, ít người biết rằng, đằng sau biểu tượng này là một truyền thuyết đặc biệt.

Theo truyền thuyết Hy Lạp, trong thời kỳ loài người c̣n sống chung với thần linh, ở xứ Thessalie có vị vua Asklepios Esculape, vừa là một minh quân, vừa là một thầy thuốc rất giỏi.

Ông được coi là ông tổ của ngành y dược. Ông đă sớm truyền ngôi lại cho con để có thời gian nghiên cứu y học và luôn tận tâm trong việc chữa bệnh cho mọi người, đặc biệt là dân nghèo.

Một ngày nọ, Esculape trên đường đi thăm bạn th́ gặp một con rắn. Ông đă đưa cây gậy để gạt con rắn nhưng nó lại bám lấy rồi ḅ n quấn quanh cây gậy. Esculape đă cầm cây gậy đập xuống đất để giết chết con rắn.

Nhưng khi chuẩn bị bước tiếp, Esculape chợt để ư thấy một con rắn khác ḅ tới cứu, miệng ngậm một loại thảo dược và giúp con rắn đă chết sống lại. Từ đó, Esculape để tâm t́m kiếm các loại cây cỏ trong núi để chữa bệnh cho con người.

Thần Zeus, chúa tể của các vị thần Hy Lạp cổ đại, sợ Esculape quá tinh thông y học sẽ giúp cho loài người trở thành bất tử nên sai anh em nhà Cyclopes tạo mũi tên sấm sét để trừng phạt.

Nhờ thần Apollon kêu xin, thần Zeus đă tha tội và cho Esculape tham dự vào hàng tinh tú trong cḥm sao Nhân mă (Sagittaire). Từ đó, Esculape được xem như thần bổn mệnh của các thầy thuốc.

Thần Esculape lấy vợ là Lampetie và sinh được 2 con gái là Hygie và Panacée, 3 con trai là Thelesphore, Machaon và Podalire. Tất cả 5 người con của ông đều tạo dựng được danh tiếng không kém cha.

Cũng theo truyền thuyết, Hygie đă nuôi rắn thần để chữa bệnh và về sau trở thành nữ thần biểu tượng cho việc giữ ǵn sức khỏe con người, do đó môn vệ sinh học được đặt tên là Hygène. Cô con gái thứ hai - Panacée - là nữ thần có khả năng chữa mọi bệnh tật, do đó thuốc chữa bệnh được gọi là Panacée.

Hai người con trai đều tham gia cuộc chiến thành Troy và đă được Homère ca ngợi trong tập trường ca Iliad. Machaon có tài chữa mọi vết thương cho các chiến binh, c̣n Podalire là một thầy thuốc ngoại khoa tài năng.

Trong nhiều thế kỷ, có thể vào thời kỳ Pindare, đầu thế kỷ thứ 5 TCN, Esculape mới được tôn thờ như một vị thần linh của y học Hy Lạp.

Cũng có lẽ từ thời điểm này, những đền thờ đầu tiên được xây dựng để ghi ơn ông, đồng thời c̣n được dùng làm nơi khám chữa bệnh. Chữ Esculape về sau đă trở thành danh từ chung để chỉ những người hành nghề y dược.

Để tưởng nhớ Esculape, hậu thế đă dựng bức tượng của ông, tay cầm chiếc gậy làm bằng cây nguyệt quế và một con rn quấn xung quanh. Con rắn này có tên là Elaphe longissima, một loài rắn lành có màu sắc đẹp, sống phổ biến ở châu Âu.

Dựa vào truyền thuyết trên, ngành y đă dùng biểu tượng con rắn quấn quanh cây gậy phép của Esculape. Con rn quấn quanh cây gậy tượng trưng cho sự khôn ngoan, khả năng chữa trị bệnh và kéo dài tuổi thọ.

Về sau này, Tổ chức Y tế Thế giới quyết định lấy h́nh ảnh con rắn quấn quanh cây gậy là h́nh ảnh đại diện trong Y học.

 

Điều khá thú vị là trong tiếng Pháp, h́nh ảnh con rắn cũng có nhiều trong tục ngữ. Thử đơn cử vài câu:

“ Parfois, il vaut mieux  ne pas chercher à comprendre, c’est plus simple, car la vérité est plus cruelle que le venin du serpent.” ( Đôi lúc, tốt hơn là đừng cố gắng hiểu, đơn giản hơn, v́ sự thật c̣n độc ác hơn nọc rắn )

“ Lorsque la tête du serpent est coupé, le reste n’est qu’une corde.” ( Khi đầu rắn đă bị chém đứt, mọi thứ chỉ c̣n là sợi dây.)

“ Ne brandis pas dans l’air le serpent que tu as tué, les autres serpents te guettent. “ ( Đừng tung lên trời con rắn bạn đă giết, những con khác đang ŕnh rập đó.)

“ Serpent qui change de peau est toujours serpent.” ( Rắn đă lột da vẫn là rắn )

“ Qu’il est plus aigu que la dent d’un serpent d’avoir un enfant ingrat.” ( Răng rắn c̣n nhọn hơn là một đứa con phản bội )

“ Celui que le serpent a piqué prend peur d’une corde.” ( Người bị rắn cắn sợ cả sợi dây.)

“ Il faut allier la durée du serpent à la douceur de la colombe, un esprit dur et un cœur tendre.” ( Cần kết hợp sự trường tồn của con rắn với sự ngọt ngào của bồ câu, tinh thần cứng rắn và trái tim nhân hậu.)

“ Vous êtes des brebis parmi les loups. Soyez rusés comme le serpent, tout en gardant l’innocence des colombes.” ( Bạn là cừu trong bầy sói.Hăy tinh quái như rắn, mà vẫn giữ sự ngây thơ của bồ câu.)

 

Và nếu t́m trong tiếng Anh th́ cũng không thiếu:

“ A snake can shade its skin but it still remains a snake.” ( Rắn có thể che bộ da nhưng vẫn cứ là rắn.)

“ Although the snake does not fly it has caught the bird whose home is in the sky.” ( Tuy rắn không thể bay nhưng nó vẫn bắt được con chim ở trên trời.)

“ He who digs too deep for a wish, may come out with a snake.” ( Ai đào sâu để t́m điều mong ước sẽ thoát ra với một con rắn.)

“ Marriage is a sack full of ninety- nine snakes and an eel.” ( Hôn nhân là một cái gị đựng chín mươi chín con rắn và một con lươn )

“ Snakes follow the way of snakes.” ( Rắn theo cách của rắn)

“ We keep an eye on the scorpion and the snake, but we do not watch out for the millipede.” ( Ta canh chừng ḅ cạp và rắn mà không để ư tới con rết ).

Nếu c̣n t́m trong những ngôn ngữ khác chắc vẫn c̣n v́ con rắn là h́nh ảnh quen thuộc đối với mọi nước.

Nay nhân lúc chờ con rồng bàn giao công việc cho con rắn, tản mạn đôi điều như trên cũng đỡ sốt ruột, phải không?

 

Cuối năm Giáp Th́n.

THÂN TRỌNG SƠN.


 

 

Trang Thân Trng Sơn

art2all.net